نشست «گردشگری مذهبی در ایران، ظرفیت ناشناخته» سومین جلسه از سلسله نشست‌های نقد راهبردی گردشگری با حضور سعید شفیعا، عضو هیات علمی پژوهشکدۀ نظر و سعید امامی، عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۶ بهمن ۱۳۹۸ در گالری نظرگاه برگزار شد.
سعید شفیعا که دبیری این نشست را بر عهده داشت، با اشاره به موضوعات مطرح‌شده در دو جلسه گذشته گفت: «در جلسه اول به بررسی ویژگی‌های وزیر گردشگری پرداختیم و اینکه آیا تبدیل سازمان گردشگری به وزارتخانه اقدام صحیحی است یا خیر و به این نتیجه رسیدیم که این یک تصمیم سیاسی در راستای نظارت پذیر شدن و کنترل گری سازمان گردشگری بوده است، در نشست دوم که با عنوان ضد راهبرد در گردشگری برگزار شد به مساله اسطوره غلطی به نام گردشگر خارجی پرداختیم، به این مفهوم که صرفا ورود گردشگر خارجی و ارز ورودی به کشور معیار مناسبی برای ارزیابی صنعت گردشگری نیست و برای رونق این صنعت ابتدا باید گردشگری داخلی را محور قرار داد. اما موضوعی که امروز بررسی می‌شود، ظرفیت ناشناخته گردشگری مذهبی در ایران است».
وی ادامه داد:«گردشگری مذهبی با تاکید بر یک مذهب و پایگاه اعتقادی خاص و به منظور انجام یکسری فرایض و حضور در اماکن مذهبی است که می‌توان آن را زیر مجموعه گردشگری معنوی به مفهوم گردشگری که برای تمدد اعصاب، آرامش و ارتباط برقرار کردن با جامعه میزبان صورت می‌گیرد، در نظر گرفت. در این جلسه ما به گردشگری مذهبی می‌پردازیم چرا که ایران پتانسیل زیادی از جمله اماکن زیارتی، عبادتگاه‌ها و پرستشگاه‌های قدیمی دارد. اولین سوال این است که با توجه به جمعیتی که علاقه مند به گردشگری مذهبی هستند آیا برنامه‌ای برای استفاده از این ظرفیت وجود دارد و رویکرد کلی در این نوع گردشگری چیست؟».
گردشگری، یک امر میان فرهنگی
سعید امامی عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) با بیان اینکه ما نمی‌توانیم گردشگری را خارج از ساختار ارتباطات فرهنگی بدانیم گفت: «گردشگری اساسا یک امر میان فرهنگی است و متغیر اصلی برای فهم گردشگری این است که چه تفاوت و تماس فرهنگی طی آن اتفاق می‌افتد، بر همین اساس بهترین و قابل اتکاترین و قابل مطالعه‌ترین حوزه برای فهم میان فرهنگی، گردشگری است که تفاهم و تماس دو کنشگر معنوی را در یک شرایط آرمانی و معنوی محقق می‌کند».
وی با اشاره به ظرفیت گردشگری مذهبی مسجد جمکران بیان کرد: «سالانه ۲۱ میلیون زیارت در جمکران انجام می‌شود و این پدیده‌ای است که بخشی از آن متاثر از اهمیت شهر قم است و بخشی هم به دلیل جمعیت زیاد شهر قم اما به طور متناوب در شب‌های چهارشنبه تقریباً ۸۰ هزار نفر و در روزهای جمعه صد هزار نفر زائر در جمکران حضور پیدا می‌کنند، بنابراین مسجد جمکران یکی از ظرفیت‌های بزرگ گردشگری مذهبی ایران است».
وجود شکاف بین سیاستگذاران گردشگری و متولیان اماکن مقدس
عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق ادامه داد: «مشکل اصلی ما به لحاظ سیاستگذاری شکافی است که بین سیاست گذاران گردشگری در ایران و متولیان اماکن زیارتی و مقدس وجود دارد و این شکاف به این دلیل است که اساساً اماکن مذهبی و نظام گردشگری هرکدام جداگانه و بدون هماهنگی با هم فعالیت می‌کنند. این شکاف نیز از زمان تاسیس وزارت اطلاعات و گردشگری در دهه ۴۰ ایجاد شد و ادامه پیدا کرد، لذا ما هیچ وقت نتوانستیم به صورت کامل چرخه گردشگری در ایران را طراحی کنیم تا گردشگرانی که به نیت زیارت به ایران می‌آیند از دیگر ظرفیت‌های گردشگری ایران نیز استفاده کنند».
لزوم تعریف رویدادهای مناسب برای اماکن مذهبی
امامی گردشگری معنوی و مذهبی را یکی از سه گردشگری رو به رشد در جهان اعلام کرد و اظهار داشت: «باید توجه داشت که وجود امنیت در ایران در افزایش گردشگری مذهبی تاثیرگذاراست. اما مسئله‌ای که وجود دارد اینست که زائری که برای گردشگری مذهبی به ایران می‌آید باید بتوانند از سایر ظرفیت‌های گردشگری کشور نیز استفاده کند و حتی به شهرهای دیگر نیز برای دیدن میراث تاریخی و طبیعی ایران برود. دلیل دیگری که موجب جدایی گردشگری مذهبی از گردشگری در ایران شده، اینست که گردشگری مذهبی نتوانست خودش را به کار کرد گردشگری معنوی نزدیک کند، یعنی اماکن مقدس و مذهبی باید بتوانند رویدادهای مختلفی را تعریف کنند تا این رویدادها خود جاذبه‌ای برای گردشگران، حتی گردشگران غیرمذهبی باشد».
ضعف گردشگری مذهبی در استفاده از رسانه‌ها
وی تصریح کرد: «گردشگری مذهبی ما نتوانسته از ابزار رسانه استفاده کند تا تصویری جذاب از ایران را به دنیا ارائه دهد و مخاطب و گردشگر را جذب کند، ما بحران و نارسایی رسانه‌ای در بازنمایی گردشگری مذهبی داریم و به همین دلیل نمی‌توانیم رویدادها و مناسکی که در گردشگری مذهبی ما وجود دارد را با شیوه و تکنیک روز دنیا منعکس کنیم. در شب نیمه شعبان ۳۰۰ هزار زائر در مسجد جمکران جمع می‌شوند و تا پاسی از شب در مسجد حضور دارند و این خود یک ایونت است اما ما نتوانستیم این مراسم را بخوبی بازنمایی کنیم. گردشگری مذهبی می‌تواند برای غیرمذهبی‌ها هم زمینه بسیار عالی را در گردشگری ایجاد کند».
در ادامه شفیعا با اشاره به شکاف سیاستگذاری بین اماکن مذهبی و مدیریت گردشگری گفت: «چه برنامه و بسته‌هایی می‌توان ارائه داد تا زائرانی که به اماکن مذهبی می‌آیند از دیگر ظرفیت‌های گردشگری کشور هم استفاده کنند؟ همچنین در خصوص نزدیک شدن گردشگری مذهبی به گردشگری معنوی و تولید رویداد در گردشگری مذهبی نیز توضیح دهید».
سعید امامی در پاسخ به سوالات مطرح شده اظهار داشت: «از چند سال پیش یک سری از اماکن متبرکه اتحادی را باهم ایجاد کردند به نام اتحاد اذهاب شیعی که قدرت زیادی داشت و سالانه میزبان بیش از ۱۰۰ میلیون نفر زائر بودند و همگرا شدن آن‌ها ظرفیت عظیمی را ایجاد می‌کرد اما متاسفانه فعالیت آن‌ها خیلی کند و ضعیف بود. اگر ما یک شورای عالی گردشگری در ایران داشتیم و تولیت آستان قدس هم عضو این شورا بود و بصورت ستادی عمل می‌کردند، اتفاقات خوبی در این حوزه رقم می‌خورد».
وی در خصوص نزدیکی گردشگری مذهبی به گردشگری معنوی توضیح داد: «منظور من این است که اگر گردشگری مذهبی به گردشگری معنوی هم تبدیل شود، بسیاری از مخاطبان و مشتریان گردشگری را به خود جذب می‌کند و این الزاما به این معنا نیست که گردشگری مذهبی تقویت می‌شود، بلکه کلیت جریان گردشگری در کشور تقویت می‌شود، چراکه وقتی یک فرد غیرمذهبی یا فردی با مذهب متفاوت برای مشاهده یک رویداد به ایران می‌آید، احتمال حضور او در اماکن تاریخی هم وجود دارد. از آنجاییکه گردشگر مذهبی، صرفا انگیزه مذهبی دارد و عمدتا در شرایط اقتصادی بالایی قرار ندارد، ایران فقط ارجحیت مذهبی برایش دارد، گردشگر مذهبی کمتر به سمت گردشگری تاریخی می‌رود، بنابراین من معتقدم باید به سراغ گردشگر غیرمذهبی برای مقاصد مذهبی برویم و این مساله در حوزه تفاهم با مردم دنیا بسیار موثر است».
شفیعا با طرح سوالی گفت: «گردشگری مذهبی چطور می‌تواند حلقۀ واسط گردشگری داخلی و خارجی باشد؟ کشورهای همسایه ما ۳۰۰ میلیون شیعه دارند اما تنها یک درصد آن‌ها سالانه به ایران سفر می‌کنند».
گردشگری مذهبی، واسطه‌ای برای رونق گردشگری داخلی و خارجی
سعید امامی در پاسخ گفت: «اکنون ظرفیت استفاده از گردشگری مذهبی برای رونق گردشگری داخلی و خارجی فراهم شده است اما ما از این ظرفیت استفاده نمی‌کنیم. گردشگری مذهبی می‌تواند واسطه حل مشکل بین گردشگری داخلی و خارجی باشد و حتی از این طریق می‌توان شکاف‌هایی که دنیا با ما دارد را رفع کرد. اما در حال حاضر چون گردشگران مذهبی در ایران معمولا از گروه‌های فرودست اجتماعی منطقه هستند و اثربخشی‌های رسانه‌ای و سیاسی آن‌ها کم است خیلی نمی‌توان به این نوع گردشگری خوش بین بود».
عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق با بیان اینکه گردشگری را در بستر مطالعات و حوزه میان فرهنگی می‌بینم، اظهار داشت: «نکته‌ای هم در کنار حوزه میان فرهنگی وجود دارد آن هم مطالعات منازعه است این مطالعات یعنی هرجا که بین دو موقعیت، دو فرهنگ، دو مذهب، دو ملیت منازعه نهادینه شود، می‌تواند عقب ماندگی اقتصادی، جنگ، تبهکاری و فلاکت ایجاد کند. مطالعات منازعه یک گفتمان کلاسیک دارد که در بحث همزیستی خود را نشان می‌دهد، همزیستی یعنی ما باید به سمتی برویم که دو قومیت را بهم برسانیم. گفتمان دومی نیز وجود دارد که همگرایی و همکاری قومی است، در این گفتمان نه تنها همدیگر را تحمل می‌کنند بلکه باید برای توسعه با هم همکاری کنند».
وی ادامه داد: «من طی مطالعاتی که در حوزه مطالعات منازعه و مطالعات گردشگری انجام دادم، به گفتمان دیگری به نام گفتمان هم‌وندی یا هم‌تجربگی معنوی رسیدم، یعنی گاهی ما با هم جنگ نمی‌کنیم بلکه باید باهم همکاری کنیم برای توسعه و می‌توان باهم یکی شد و یک تجربه مشترک باهم داشت و این موجب می‌شود که با هم در بحران‌ها و یا در شرایط تجارب معنوی که امکان مشارکت همه انسانها در آن فراهم است همدل و همراه شویم. من معتقدم زیارت اربعین که متعلق به ما و عراق است یکی از بی‌نظیرترین فرصت‌ها برای هم‌تجربگی معنوی است».
در بخش پرسش و پاسخ این نشست تعدادی از حضار به طرح نظرات و سوالات خود پرداختند.
دکتر علی نوری به عنوان یکی از حاضرین نشست با اشاره به هویت ملی ایران گفت: «هویت کشور ما شیعه است و بیشترین تعداد شیعیان در ایران هستند و سایر شیعیان در کشور‌ها دیگر گرد کشور ما ساکن هستند و ما همزمان با توجه به همگرایی وهم تجربگی، موانعی فرهنگی در داخل کشور داریم که باید در این خصوص به مردم کشور آموزش‌هایی را ارائه دهیم. گفتمان رسمی ما در ایران همگرا نیست و این یکی از موانع رونق گردشگری مذهبی در ایران است، مانع دیگر، فربه بودن حاکمیت در ایران است، ما یک حوزه عمومی، یک حوزه دولت و حوزه شخصی داریم و حوزه عمومی باید میاندار این دو حوزه باشد و حوزه فرهنگی و گردشگری باید در حوزه عمومی بماند نه اینکه شخصی یا دولتی شود اما در ایران هم تولیت‌ها و هم سازمان گردشگری هر دو حاکمیتی و دولتی هستند و موجب بوجود آمدن تضاد می‌شوند».
شخص دیگری که از راهنمایان گردشگری بود اظهار داشت: «گردشگری مذهبی می‌تواند به سمت گردشگری تاریخی سوق پیدا کند و ما مراسم‌های مختلفی را در ماه‌های محرم و صفر داریم که در شهرهای مختلف برگزار می‌شود که در محرم و صفر انجام می‌شود و می‌تواند جذابیت گردشگری ایجاد کند. اما مساله ی محدودیت‌ها برای ورود گردشگران خارجی به مساجد و حرم‌ها نیز لازم به مطرح شدن است».
سید امیر منصوری، عضو هیات علمی دانشگاه تهران نیز با اشاره سخنان سعید امامی گفت: «طبق نظر شما گردشگری مذهبی، استفاده از ظرفیت آیین‌های مذهبی است که حتی ممکن است عده‌ای به آن اعتقادی نداشته باشند اما برای تماشای آن حضور پیدا کنند و این حضور موجب همگرایی می‌شود و ما از این همگرایی می‌توانیم به عنوان یک دستاورد استفاده کنیم که می‌تواند آثار مطلوبی داشته باشد و از آن منافع سیاسی هم برد و اسم آن را گردشگری معنوی گذاشتید. سوال من اینست که چرا چنین اتفاقی رخ می‌دهد؟».
وی ادامه داد: «از آنجاییکه رشته ما معماری است برای درک انسان از جهان خارج یک روش می‌شناسیم که آنهم درک ملموس از واقعیت‌های بیرونی است. تصور من اینست که این اتفاق به این دلیل است که افراد در یک فضای واقعی، تجربه مشترک خواهند داشت و این با دنیای مجازی و هر گونه نقل قولی متفاوت است، یعنی هرچه روایت کنیم که اهل آیین بودا در تبت چه اندیشه‌ای دارند تا در این مراسم حضور پیدا نکنیم و در فضا حس نکنیم، هیچ درکی برای ما شکل نمی‌گیرد. گردشگری مذهبی آیینی است که در فضا و در دنیای خارج رخ می‌دهد و ما اگر بتوانیم یک گردشگر را در تجربه آیین‌های مذهبی شریک کنیم می‌توانیم از ظرفیت‌های گردشگری مذهبی استفاده کنیم».
منصوری تصریح کرد: «پیاده‌روی اربعین یک آیین منحصر بفرد است چراکه مردم داستان امام حسین را بخوبی درک می‌کنند و ملموس است، این اتفاق حتی در مراسم حج رخ نمی‌دهد، چراکه بسیاری از مسلمانان هم حتی درک درستی از آیینی که در حج انجام می‌دهند ندارند اما از آنجاییکه در پیاده روی اربعین، با یک موضوع اجتماعی و ملموس روبه رو هستیم، فارق از اینکه چه دینی داشته باشیم قابل درک است و دیگران را تشویق به مشارکت می‌کند. اما ما در تبلیغ این جنس از گردشگری با مانع روبه رو هستیم به همین دلیل نمی‌توانیم آن را تبلیغ کنیم و از آن بهره ببریم».
سعید امامی با اشاره به ترویج بنیادگرایی مذهبی گفت: «جریانی که در تاریخ و جغرافیای شیعه در مقابل بنیادگرایی مذهبی ایستاده و ضربه هم خورده است جمهوری اسلامی ایران است، البته بعضی از جریان‌های مذهبی در ایران بر شکاف و شیعه ستیزی تاکید می‌کنند اما ایران گفتمان وحدت را در پیش گرفته است و تاکنون غیرشیعه ستیزی انجام نشده است».
وی ادامه داد: «من اساساً با زیارت دولتی مخالف هستم اما در مجموع غیر از حج و زیارت و عتبات، زیارت را در کشور ما چه کسی مدیریت می‌کند؟ تولیت‌ها خدمات را مدیریت می‌کنند و زیارت را حوزه عمومی مدیریت می‌کند. مشکل حوزه عمومی در ایران از حیث توسعه گردشگری اینست که بین حوزه عمومی و مذهبی که گردشگری مذهبی را گسترش می‌دهد با حوزه عمومی سکولاری که گردشگری غیرمذهبی را مدیریت می‌کند، شکاف وجود دارد. ضعف نظام نمایندگی، ضعف نظام انتخاباتی و ان جی او‌ها نیز در این خصوص دخیل است، چرا که در کشور ما یک امر عمومی شکل نمی‌گیرد، یا دولتی می‌شود یا خصوصی. زیارت هنوز جزو امور عمومی ما است و فعال است اما این حوزه عمومی نمی‌تواند به گردشگری غیرمذهبی هم سرویس دهد، در اینجا نقش ان جی او‌ها و گروه‌های مرجع خیلی مهم است و گاهی می‌توان گردشگری مذهبی و غیرمذهبی را با هم ترکیب کنیم».
شفیعا در جمع‌بندی نشست گفت: «بنابراین می‌توان گردشگری مذهبی را یک حلقه واسطه بین گردشگری داخلی و ورودی دانست اما ابزارها و مکانیزم‌هایی را می‌طلبد. توسعۀ گردشگری مذهبی بایستی با رونق گردشگری معنوی و جذب گردشگران غیرمذهبی ترکیب شود. یعنی مقاصد گردشگری مذهبی مورد توجه گردشگران غیرمذهبی نیز قرار گیرد. همچنین برطرف شدن شکاف بین نظام مدیریتی گردشگری مذهبی و غیرمذهبی یک نیاز کلیدی است. بخش مهمی از استعدادهای عمومی و مردمی در این شکاف بی مصرف شده است و بایستی با ظرفیت سازی در گروه‌های مرجع و مردم نهاد، در راستای بهبود آن اقداماتی انجام داد».
