از خوش نشینی تا مالکیت

در مدل مفهومی مکان؛ فرد، معنا را در رابطه با محیط و دیگران، برساخت می کند. معنا رابطه مستقیم با حس تعلق به مکان دارد که شهروند خود را با هویت های متکثر در قلمروی دلبستگی خود در طول زمان وفق داده و خود را بخشی از کل دانسته و با مکان پیوند می خورد. این پیوند رابطه مستقیم با تاریخمندی و استمرار تجربه-فضا دارد. در شهرهای سنتی ایران به ویژه تا قبل از دوره قاجار، معمولا یک فرد از هنگام تولد تا زمان مرگ در محله خود و در خانه پدری، سکونت می کرد. گذر زمان و تجربه زیسته در ارتباط با محیط و دیگران، منجر به خلق معنا و حس تعلق به مکان می گشت.

پدیده اجاره نشینی از زمان ناصرالدین شاه قاجار، با هجوم جمعیت به تهرانِ متجدد، و ارزش افزوده زمین به دلیل کمبود مسکن، رواج یافت. چنانچه طبق سرشماری تهران در سال 1263 خورشیدی، 30 درصد جمعیت تهران، اجاره نشین بودند. «خانه قمر خانم»، نمونه ای از سیستم اجاره نشینی در تهران قدیم بود با یک حیاط مرکزی و اتاق های اطراف آن که از همین دوره باب شد و کماکان در حاشیه کلان شهرها و بافت های فرسوده شهری رواج دارد.

نقطه مقابل «خانه قمر خانم»، «خانه پدر سالار» است که تاریخ مندی و تعلق به مکان ناشی از جست و جوی معنا، در ارتباط با دیگران و محیط در بازه زمانی کلان استمرار یافته و فرد، خود را در قلمروی مکانی بازنمایی می کند و با مکان پیوند می خورد. نمونه عمیق چنین پیوندی با مکان، خانه ارغوان هوشنگ ابتهاج است که در وصف آن شعر سروده و خود را جزیی از مکان می داند که سال های سال در این خانه زیسته و شاهد بزرگ شدن ارغوان بوده است، به گفته وی «ارغوان شب و روز با من است».

ارغوان،

شاخه همخون جدا مانده من

آسمان تو چه رنگ است امروز؟

آفتابی ست هوا؟

یا گرفته است هنوز؟ “من در این گوشه که از دنیا بیرون است”

آفتابی به سرم نیست

از بهاران خبرم نیستآنچه می بینم دیوار است…

یکی از مشکلات و معضلات مغفول در پدیده اجاره نشینی، حس تعلق به مکان در استمرار زمان است که متاسفانه کوچ اجباری مستاجران به دلیل قراردادهای کوتاه مدت و رشد تصاعدی اجاره بها و عدم توان مالی در پرداخت، استمرار ارتباط فرد با محیط و با دیگران را بر هم می زند. از طرفی مالکین ساکن در همان منطقه بدون تغییر اجباری محیط، در رابطه سه گانه تولید معنا شامل؛ فرد، دیگران و محیط و حس تعلق به مکان، در روابط اجتماعی خود با دیگران، در بعد زمان دچار تسلسل می شوند و روابط اجتماعی به دلیل کوتاه مدت بودن سکونت، روز به روز کمتر می گردد.