جایگاه بینش انتقادی در نگرش اسلامی کجاست؟

طبق تعریف لغت نامه ­ها نقد به مفهوم داوری و قضاوت دوجانبه در مورد یک گزاره است. انتقاد نیز گرچه تفاوت­ هایی مفهومی با نقد دارد، نزدیک مفهوم نقد است اما بیشتر به «قضاوت منفی اما عینی» در رابطه با گزاره ­ای گفته می ­شود. با این حال نقشی مثبت برای این امر قائل شده ­اند. فرهنگ معین انتقاد را اینگونه معنی کرده است:

1. خالص کردن
2. جدا کردن خوب از بد
3. خرده گرفتن
4. برشمردن درستی ها و نادرستی های یک اثر ادبی یا هنری.

برخی نیز نقد را اینگونه تعریف کرده ­اند: نقد و انتقاد در لغت به معنی ارزیابی، بررسی، شناسایی نمودن، زیر و رو کردن، عیب­ ها را نمایاندن و پنهان­ ها را رو کردن است (معطوف، لویس، المنجد؛ محمد بندر ریگی، تهران، ایران، ۸۶، ششم، ج ۲، ص ۱۹۹۰). از این منظر نقد؛ یافتن و نشان دادن است تا اگر کسی خواست، راهش را بیابد و اگر نخواست عذری نداشته باشد (صفایی حائری، علی؛ روش نقد، قم، لیلة القدر، بهار ۸۶، دوم، ص ۱۵ – ۱۶).

در نگرش اسلامی نهی از منکر (بازداشتن از بدی­ ها) از مهمترین واجبات شمرده شده که تشابه و تجانس بسیار زیادی با مفهوم انتقاد دارد. در واقع یکی از وجوه نهی از منکر همان چیزی است که ما تفکر نقادانه و انتقاد می نامیم که آثار اجتماعی فراوانی در مستندات برای آن ذکر شده است. از آن جمله می توان به عدالت اجتماعی، جلوگیری از انحراف دستگاه های حکومتی، عمران و آبادی، تقویت روحیه نقد و نقدپذیری در جامعه و… اشاره نمود.

البته بین انتقاد و نهی از منکر تفاوت ­هایی هم هست از جمله اینکه پشتوانه اصلی انتقاد، حکم عقل است اما پشتوانه اصلی نهی از منکر، حجت شرعی است (موسوی کاشمری، سید مهدی؛ انتقادگری و انتقادپذیری در حکومت علوی، فصلنامه حکومت اسلامی، پاییز ۷۹، شماره ۱۷، ص ۲۹۵ – ۲۹۶). هر چند که متاسفانه کج­ فهمی، بی سلیقگی­ و همچنین عدم تبیین صحیح مساله نهی از منکر در چند دهه اخیر به اقداماتی منجر گردید که تلقی جامعه از این مفهوم را به پایین ترین سطوح آن تنزل داده است.

بنابراین می توان گفت نقد یک وظیفه اجتماعی و شرعی است. در واقع هر فرد در حیطه تخصص خود وظیفه دارد که از طریق نقد امور، انتقاد و نهی از اشتباهات، جامعه یا حکومت را نسبت به آن موضوع آگاه یا منع کند. این آگاهی افراد جامعه و مطالبه­ گری به تدریج موجبات شکل ­گیری گفتمان شفافیت و عدالت خواهی را فراهم خواهد کرد و حکومت و جامعه را به سمت اصلاح سوق خواهد داد. به نظر می رسد از این منظر است که دین مؤکدا مساله نهی از منکر و امر به معروف را به عنوان یک اصل اساسی مطرح می کند؛ همانطور که پیامبر اسلام می فرمایند: هر يك از شما منكرى را ديد بايد با دست خود آن را تغيير دهد. اگر نتوانست، با زبانش تغيير دهد (اعتراض كند) و باز اگر نتوانست، در قلبش آن را انكار كند و اين ضعيف ترين مرحله ايمان است (نهج الفصاحه، ص 768 ، حدیث٣٠١٠).