کوهستان، طبیعت بی دفاع در حومه شهر

توسعه افسار گسیخته فضای سبز در دامنه کوه های پیرامون شهر شیراز با چه بهانه ای انجام می شود؟

شیراز، باغ شهر ایرانی که در طول تاریخ با باغ های سبز و خرم خود زبانزد خاص و عام بوده امروزه از اپیدمی خشکانده شدن باغ هایش که گریبان بیشتر باغ های درون شهرهای ایرانی را گرفته مستثنی نیست.

باغ های قصردشت شیراز که ریه شهر شیراز بودن با تمام تلاش مسولان مدیریت شهری برای حفظ آنها با تصویب قوانین حفاظتی، مالکیتی و غیره، روز به روز آب می روند. یک روز احداث خط مترو بخشی از آنها را می بلعد، روز دیگر ارزش افزوده تغییر کاربری آب را بر روی آنها می بندد که خشک شوند و برج ها بجایشان سبز شوند.

ادوار مختلف مدیریت شهری شیراز تحت فشار افکار عمومی، همواره در تلاش برای حفاظت حداقلی و توجیه تغییرات کاربری بوده است. یکی از اقدامات متولی شهر، وعده جایگزینی باغات مشجر و بالغ شهر که یا از بین رفته اند و یا در خطر نابودی هستند با پارک های جدید و مناظر مصنوعی در حومه و دامنه کوه های اطراف شهر است. بماند که باغ مشجر 200 ساله، به انضمام قنات، آسیاب سنتی، چینه های گلی خاطره انگیز و کوشک ها و بناهای تاریخی کجا و پارک جدید الاحداث با نهال های یکساله کجا.

بنابراین، مدیریت شهری شیراز با روی آوردن به ایجاد فضاهای سبز در دامنه رشته کوهای اطراف شهر شروع به پیشنهاد و ایجاد پارک های کوهستانی در دامنه های پیرامونی شهر کردند؛ از دامنه های کوه سرخ و کوه دراک در شمال غرب تا دامنه های بابا کوهی و شاه غیب در شمال و شمال شرق تقریبا هیچ دامنه ای از کوه های اطراف از آسیب ماشین آلات راهسازی در امان نبوده اند. شیوه دخالت در طبیعت بکر این نواحی همچون ایجاد پارک شهری است و اقدامات مصنوعی مدیریت شهری، طبیعت بکر کوهستان را به شدت مخدوش کرده است.

این ارتفاعات مأمن و خلوتگاه مردم شهر در طول تاریخ بوه است. ناهمواری ها و ارتفاعات آنها میلیون ها سال پیرامون دشت شیراز آرمیده و دست نخورده باقی مانده و جزء تاریخ طبیعی و اکولوژیک شهر محسوب می شوند، اما امروزه به ناگاه تبدیل به عرصه تاخت و تاز تیغ بولدزر ها شده اند. تغییرات و تخریب های اساسی منظر کوهستان و فرم و مرفولوژی طبیعی محیط را دگرگون ساخته و دیگر اثری از طبیعت بکر نیست. اگرچه این اقدامات در جهت ایجاد فضای سبز مصنوع از سوی مدیریت شهری شهر شیراز انجام می شود، اما رویکرد ایجاد مناطق سبز در ارتفاعات نه تنها با وضعیت کنونی منابع آب و مبانی پایداری محیطی متضاد است، بلکه میراث و تاریخ طبیعی منطقه را از بین می برد. حتی کاشت درختان غیر بومی مثل کاج و زیتون در این دامنه ها در یک نظم هندسی مشخص و منطقی، خلاف شخصیت طبیعی کوهستان است. ایجاد منظر مصنوعی با کاشت درختان انبوه منجر به زخمی کردن طبیعت می شود و ترمیم آن سالیان درازی را می طلبد که جز کوهستانی ویران و زخمی چیزی برای نسل های آینده به یادگار نخواهد گذاشت.

«غلامرضا پاسبان حضرت» که ید طولایی در طراحی منظر کوهستان دارد، در کتاب طراحی با طبیعت خود تجربه طراحی و اجرای پارک کوهستانی جمشیدیه و فردوسی را در ارتفاعات شمال تهران شرح داده است (پاسبان حضرت،1388، 8). ایشان کوه و کوهستان را از مظاهر اصلی طبیعت می دانند که از دیرباز در بعد معنوی و ذهنی زندگی ایرانیان نقش بسزایی ایفا می کرده است. در ادبیات ایران، کوه ها نقش برجسته ای دارند، داستان های عاشقانه ای چون شیرین و فرهاد، حماسی چون آرش بر فراز البرز و عارفانه ای هم چون سفر سیمرغ عطار نیشابوری از نمونه های آن است. از نظر ایشان:

• کوه ها، پناهگاه مردمان عدالت خواه در مقابل حکام ظالم
• کوه ها، سنگ صبور عاشقان در مقابل جفای یار
• کوه ها، مأوای عارفان، عاشقان، سالکان و مکان بعثت پیامبران
• کوه ها، الهام بخش شاعران بزرگ سرزمین ما
• کوه ها زادگاه باغ های زیبای پایکوهی ایران بوده اند.

بر خلاف نگرانی ها و اعتراضات عمومی در از بین رفتن باغات، تخریب دامنه کوهستان در حومه شهر ها چندان اعتراض افکار عمومی را در پی نداشته است. گویی کوهستان بدون مدافع واقعی دستخوش آماج حمله توسعه شهری و به میدان عرض اندام مدیران شهری تبدیل شده است. با ادامه این اقدامات در عرصه طبیعت و بستر کوهستان تمام پتانسیل های طبیعی نابود و جای خود را به ردپای ماشین آلات مکانیکی انسان در محیط خواهد داد. لذا نه دیگر کوهستان مأمن عارفان خواهد بود و نه طبیعت مظهر تقدس و پاکی.

لذا از متولیان امر انتظار می رود، با نگاه همه جانبه و جامع به مسائل بستر و محیط و بهره گیری از دانش متخصصان منظر، محیط و طبیعت، کمترین تغییرات را در محیط طبیعی ایجاد کرده و با جلوگیری از تعریف پروژه های بلندپروازانه که منجر به تغییر حداکثری در محیط می شود، نسبت به حفظ شاکله طبیعی شهر اقدام کنند. پیشنهاد می شود در صورت نیاز مسیرهای مختصر جهت نفوذ پیاده به کوهستان  ساماندهی شود و همچون رگه هایی ظریف در طبیعت تأثیر حداقلی گذاشته شود. فضای سبز موجود تقویت و از کاشت گیاهان وارداتی و ناهمگون با طبیعت کوهستان خودداری شود. باشد که همگان نسبت به میراث و تاریخ طبیعی شهر و مرز و بوممان وفادار و امانت دار باشیم.

منبع:

 پاسبان حضرت، غلامرضا، طراحی در طبیعت، گنج هنر، 1388، تهران.