آبادان، جامعه روستایی کوتاه مدت شهر صنعتی بلند مدت

شهر صنعتی آبادان

چگونه صنعت توانسته باعث پدید آمدن هویتی خاص در شهر آبادان شود؟

«عربستان گنجی مملو از سیم و زرو خزانه ای است از هر طرف بسته و دارای دو مفتاح: مفتح داخلی و مفتاح خارجی ….اگر چه مفتاح خارجی در دست خارجه است، لیکن مجاز به گشودن نیستند و اگر اجازه افتتاح این گنجینه به آنها داده شود تصرف جواهر و تمول این خزانه فقط برای خارجه خواهد بود نه داخله.

زیرا که باب داخلی و مرکزی مسدود است و مفتاح حالیه معابر قابل هدایت ما به دخول در این خزانه و انتقال تمول آنجا به مراکز ایران نیست و مادامی که این گنجینه مفتوح نگردد و سیم و زر آن مسکوک نشود و جواهر آن تراش نپذیرد نفوذ آن به خروج دولت و ملت نخواهد رفت و نفایس آن رواج در معاملات نخواهد شد» (بخشی از گزارش میرزا تقی خان کاشانی به ناصرالدین شاه) (کاشانی، 1299 ق: 133).

تاکنون پژوهش های بسیاری در مورد چگونگی شکل گیری شهرهای صنعتی خوزستان انجام شده است. با توجه به بررسی های انجام شده، مصرف کلان نفت برای تأمین انرژی از جمله پیامدهای مهم در توسعه شهرهای معاصر خوزستان می باشد.

شهرسازی آبادان که مخلوق صنعت نفت و هسته اصلی پالایش برای خوزستان است را دارای ویژگی شهرهای استعماری دانسته اند. حال آنکه آبادان پس از کشف نفت نه تنها از نظر اقتصادی توانست شهری ارزشمند برای کل کشور به شمار آید بلکه توانست به هویت مستقل برای ساکنین مهاجر جویای کار دست یابد. اما چگونگی دست یابی به این هویت نیازمند  تدقیق بیشتر است. با توجه به چند وجهی بودن مفهوم هویت، لازم است به تعریف جامع تر از آن بپردازیم.

از هویت، در رشته های مختلف علوم انسانی، ادبیات، جامعه شناسی، فلسفه و عرفان تعاریف متفاوتی بسته به دوره های زمانی مختلف  ارائه شده است. اما آنچه که به طور خلاصه می توان از تعریف هویت اشاره نمود «وجه تشخیص و تمایز» است. لذا این نگارش سعی بر آن دارد که هویتمندی را در معماری و شهرسازی شهر صنعتی آبادان بررسی نماید. اما قبل از آن ضروری است نگاهی به هویت فردی که توسط جوامع غربی با توجه به رویکرد جهانی شدن مطرح شد و هویت جمعی که مختص به جوامع سنتی و شرقی به ویژه ایران است داشته باشیم.

هویت فردی با ورود به دوران مدرن مطرح می شود. دورانی که باورهای دینی و آیینی را پشت سر گذاشته و آن را تعریفی در موجود طبیعی، روانی یا اجتماعی می داند. در دوران پسا مدرن، هویت بر مبنای صرفاً بعد روانی انسان مطرح می شود و باعث تکثر در هویت می گردد. این هویت متکثر به کثرت گرایی در معماری نیز دامن زده و واژه های چون منطقه گرایی، بوم گرایی، زمینه گرایی، تاریخ گرایی و… از دل آن زاییده می شود (رستم پور، 1395، 19).

هویت جمعی به هویت های فراتر از شخص، اعم از خانواده، قوم، ملت و جامعه که حاصل احساس دلبستگی انسان به آن است، گفته می شود. این احساس تعلق به جامعه سبب خودآگاهی فردی در انسان می شود. لذا تمایل وی در میان یک گروه یا یک جمع، هویت جمعی یا گروهی یا حتی قومی آن را تعیین می نماید.

در ایران، پس از تبادل با غرب چالش های هویتی آغاز می شود چرا که موضعی حیاتی در برابر حفظ ارزش ها و مسایل فرهنگی به شمار می آمد که اوج آن را در نهضت ملی شدن صنعت نفت در سال  1329 توسط دکتر مصدق می توان مشاهده کرد.

آبادان به عنوان یک شهر نوظهور و مدرن در ایران که هویت خود را از صنعت نفت گرفت در ساخت و سازهای اولیه شهر، منظر آن صورتی غیر ایرانی داشت که حاصل برنامه ریزی و شهرسازی با فرهنگ غیر ایرانی و وارداتی توسط مهندسین اروپایی بود. اما طی تحولات استقلال طلبانه و هویت جویانه سیاسی و فرهنگی در دهه های بعد صورت شهر دچار تغییر و تحول شد که این چالش را در دو حوزه عام بستر انسانی و خاص معماری و شهرسازی می توان بررسی نمود.

در حوزه اول پس از ملی شدن صنعت نفت، شرکت موظف به اعطای امتیازات بیشتر از جمله حق مسکن، آموزش و استفاده از خدمات درمانی و رفاهی به نیروی مهاجر جویای کار شد و کارگران شرکت نفت با یک امپراطوری از کارگری مواجه شدند که مسبب هویت اجتماعی نوظهور در این شهر صنعتی بود و کارگران سایر نقاط کشور هیچ گاه نتوانستند چنین زندگی را تجربه کنند. در معماری و شهرسازی، نیز مطالبات حکومت درجهت برنامه ریزی شهری با صورت و منظری ایرانی بود. در بعد فنی از مصالح منطقه ای و استفاده از سبک های معماری ایرانی و در بعد

انسانی اختلاط بیشتر اقوام و جدا نکردن ایرانیان از اروپاییان در محلات مسکونی چون بوارده به چشم می خورد.

در نتیجه آبادان، اگر چه در ابتدا دارای خرده فرهنگ های قومی و اقلیمی بود؛ ولی در سایه صنعت توانست به یک هویت جمعی مستقل دست یابد که در سیر حوادث و وقایع و اتفاقات تاریخی دگرگون نشده و معنای متفاوت پیدا نکرده است.

اما در سال های اخیر و توسعه آبادان، شهر شکل غربی خود را از دست داده و ساخت و سازها در محلات مسکونی اخیرنیز با اغتشاشات ناشی از مقابله با معماری وارداتی روبرو شده است. حتی در به کارگیری از اصول معماری ایرانی نیز نتوانسته به خوبی عمل نماید. لذا منظر شهری امروز آبادان تلفیقی از منظر نفتی و آشفتگی های ناشی از بی توجهی به مقتضیات صنعت، صورت شهری گذشته و تقابل با دستاوردهای معماری در این شهر است.