شهر مشهد همواره به‌واسطۀ زائرپذیر بودن از ابتدای پیدایش، در حال توسعه و گسترش بوده است که این موجب تغییرات و تحولات اساسی در شاکلۀ شهری شده است.
نظرآنلاین: تغییرات سازمان فضایی شهر مشهد در سه دوره قابل بررسی است. دورۀ اول: از زمان شکل‌گیری تا دورۀ تیموری، دورۀ دوم: در زمان حکومت صفوی تا قاجار و دورۀ سوم: از دورۀ پهلوی تا به امروز.
دورۀ اول سازمان فضایی شهر مشهد: از آغاز شکل‌گیری تا دورۀ تیموری
با مدفون شدن امام رضا (ع) در باغ حمید بن قحطبه در قرون سوم هجری قمری در قریۀ سناباد نوغان، نطفۀ اولیۀ مشهد بسته شد و به مرور با ساکن‌شدن شیعیان و مجاوران حضرت در قرون بعد، شهر مشهد شكل گرفت (رضوانی، 1384، 148).
پیش از آن، در مجاورت مشهد شهر مهم «نوغان» قرار داشت که یکی از چهار شهر ولایت توس و بعد از تابران بزرگترین و حتی در سدههای اولیۀ اسلامی بزرگتر و مهمتر از تابران بود. در قرون سوم و چهارم، شیعیان و علاقمندان آل علی (ع) و مجاوران حرم مطهر «به‌تدریج خانه‌هایی در اطراف حرم ساخته‌اند و حصن و باروی یادشده در اطراف قبر حضرت رضا (ع) به عنوان اولین عنصر کالبدی شهر، نقش ارگ شهر یا آخرین نقطۀ دفاعی را بازی می‌کرده است» (همان، 215).
اولین باروی مشهد در سال‌های ۵۱۰ تا ۵۱۵ هجری قمری احداث شد (مدرس رضوی و همکاران، 1388، 16). مهمترین عاملی که باعث شد مشهد برخلاف توس و تابران، از حملات قوم‌های مختلف در امان بماند حرم مطهر امام رضا (ع) بود (Darwent, 1965, 76).
سناباد و نوغان در نیمۀ دوم قرن ششم هجری کاملاً با هم یکی شده و شهر کوچک مشهد را تشکیل داده بودند. در این زمان (568 هجری قمری) مشهد همچون نیشابور مورد حملۀ طوایف «غز» قرار گرفت که علی‌رغم خرابی‌های عمده در شهر، آسیبی به حرم مطهر وارد نشد (ابن اثیر، 1368، ج ۲۰، ۲4۸).
مشهد از قرن دوم تا قرن نهم هجری قمری، توسعۀ کلانی نداشته ولی با حاکم شدن پادشاهان تیموری رفته‌رفته به کانون خراسان تبدیل شده است. تصویر زیر عناصر سازمان فضایی شهر مشهد را از زمان شکل‌گیری تا پیش از دوران تیموری تشریح می‌کند. باغ حمید بن قحطبه به عنوان مرکز، سناباد و نوغان به عنوان کلهای کوچک و قنات نقش ساختار شهر را ایفا می‌کنند.
توجه دودمان تیموری به شهر مقدس و رشد و توسعۀ اقتصادی، فرهنگی و آبادانی آن باعث شد مشهد به دومین شهر حکومتی بعد از هرات تبدیل شود (رضوانی، 1384، 152).
علاوه برآن ساختن دولتخانۀ چهارباغ در قرن 9 ه.ق، هویت واقعی یک شهر را به این مجموعۀ زیستی بخشید و عناصر اصلی آن شامل مرکز حکومتی، مرکز مذهبی و بازار و بارو در آن کالبد واقعی یافت (همان، 222).
در دورۀ تیموری ارگ حکومتی (چهارباغ) و حرم مطهر امام رضا (ع)، مهمترین عناصر اثرگذار بر شکل‌گیری اندام‌های شهری هستند، دو محلۀ نوغان و سناباد به‌مثابۀ کلهای کوچک، ایفای نقش می‌کنند و بازار به‌مثابۀ عنصری محوری، ساختار شهر را شکل می‌دهند.
با توجه به مطالعۀ منابع، باروی اولیۀ مشهد پس از حملات متعدد غزها در قرن ششم هجری قمری دور شهر ساخته شده و بهعنوان اولین قلمرو و لبۀ تعریف شده حد و حدود شهر مشهد را تعیین می‌کرده است
دورۀ دوم سازمان فضایی شهر مشهد: صفوی، افشاری و قاجار
مهمترین واقعۀ کالبدی مشهد تا زمان سلطنت شاه عباس احداث مجدد باروی شهر توسط شاه طهماسب بود که به‌دلیل حملات مکرر ازبک‌ها در سال 925 ه.ق بود.
علاوه بر آن از مهمترین اقدامات شاه عباس احداث بالاخیابان و پایین‌خیابان به طول سه کیلومتر در سال 1016 ه.ق بود. خیابانی با جهت شمال‌غربی-جنوب‌شرقی که در دو طرف به دو دروازه منتهی می‌شد (رضوانی، 1384، 227).
در دورۀ افشاریه، بعد از پایتخت شدن مشهد، چهارباغ حکومتی رونق گرفت و در آن باغ‌ها و کاخ‌های متعددی بنا شد. با پایان دوران افشاریه و آغاز حکومت قاجاریه، بنای حکومتی جدیدی در جنوب‌غرب شهر و در جوار باروی شهر ساخته می‌شود.
یکی از دلایل این امر را می‌توان در خرابی‌های وارده بر شهر مشهد و عمارات چهارباغ در حملۀ آقامحمدخان و فتحعلیشاه قاجار و درگیری‌های آنان با بازماندگان سلسلۀ افشار دانست (کیانی، 1376، ۹۳۲).
در شرح حال وضعیت چهارباغ، بیلی فریزر انگلیسی که در سال 1250ه.ق وارد مشهد شده و پانزده روز در این شهر اقامت داشته، روزی قدم زنان از چهارباغ گذشته و می‌نویسد: «چهارباغ به ویرانه‌ای تبدیل شده بود و تنها مردی در آن بیل می‌زد تا برای خودش سبزی بکارد» (فریزر، ۱۳66، ۳۲۱).
در دورۀ قاجار علي‌رغم تخریب کامل چهارباغ، محله‌ای را که قبلاً عمارات چهارباغ در آنجا قرار داشت به نام محلۀ چهارباغ می‌نامیدند (حسینی، 1390، 84). در نقشه‌ای که آز آرشیو کاخ گلستان از مرکز شهر مشهد به محوریت حرم مطهر امام رضا (ع) و محله‌های پیرامون تهیه شده است، بالاخیابان، پایین‌خیابان و محلۀ چهارباغ در کنار سایر محلات مشخص شده است
به لحاظ نظام ساختاری، بالاخیابان و پایین‌خیابان مشهد به عنوان یک محور حکومتی در دورۀ صفوی بهعنوان اولین تغییر ساختاری اساسی در مشهد پدیدار شدند. احداث این خیابان با تخریب بافت متراکم و ریزدانۀ همگن پیرامون حرم حاصل شد (خیابانی که از میانۀ ارگ حکومتی گذر می‌کرد، مهمترین هدفش تأکید بصری به سمت حرم بود).
البته این محور در دورۀ قاجار به بعد بهعنوان محور هویتمند و عنصر نشانۀ شهری به سمت حرم شناخته شد و بهعنوان مهمترین اندام ساختاری پیونددهندۀ شهر بدل گردید. پس از جابه‌جایی ارگ حکومتی (قلعۀ نظامی) در دوران قاجار به سمت جنوب‌غرب، قلمرو جدیدی برای محدودۀ شهری تعریف شد.
در نقشۀ جامعی از مشهد که توسط کلنل جولیس دالمس2 در دوران قاجار و در سال 1286 هجری قمری تهیه شده، بالاخیابان و پایین‌خیابان به عنوان محور شاخص در نقشه کاملاً شهر را به دونیمۀ مجزا بدل کرده است و ارکان سازمان فضایی را از خود متأثر ساخته است. با اتکا به نقشۀ جولیس و منابع بررسی‌شده، ارکان و اندام‌های تشکیل‌دهندۀ سازمان فضایی شهر مشهد در دورۀ صفوی و قاجار به تصویر کشیده شده است.
دورۀ سوم سازمان فضایی شهر مشهد: پهلوی اول تا به امروز
در زمان حکومت رضاشاه، شهر در درون بارو و به‌تدریج به خارج بارو در جهت غرب و جنوب‌غرب گسترش می‌یابد. باروی شهر به عنوان مهمترین عنصر شهری، علت وجودی خود را به‌تدریج از دست می‌دهد و رو به ویرانی می‌گذارد. یکی از مهمترین تحولات کالبدی-ساختاری شهر مشهد را در این دوره می‌توان احداث فلکۀ حضرت به‌وسیلۀ خیابان حلقوی پیرامون حرم دانست (رضوانی،1384، 252).
ایجاد این میدان با تخریب بافت مسکونی پیرامون حرم میسر شد. «خیابان تهران» در جهت جنوب‌غربی (خیابان امام رضا (ع) فعلی) نیز در سال‌های ۱۳۰۹ و ۱۳۱۱ شمسی به این خیابان-فلکه مرتبط شدند. همچنین احداث خیابان طبرسی در جهت شمال‌شرقی، محلۀ نوغان را به دو بخش تقسیم کرد.
با احداث این دو خیابان دسترسی مسیرهای منتهی به حرم مطهر (ع) به چهار محور اصلی تبدیل شد.
محور خیابان ارگ (امام خمینی (ره) فعلی) در سال‌های ۹-۱۳۰۷ شمسی به‌طوری احداث شد که از ارگ شهر شروع و پس از تقاطع با بالاخیابان (خیابان شیرازی فعلی) به خواجه ربیع ( عبادی فعلی) برسد و در تقاطع بالاخیابان زمینه‌ساز احداث میدانی به نام میدان شاه شد که بعدها بهعنوان مرکز شهر سعی در تعادل بخشیدن ورود به بافت پیرامون حرم داشت.
با شکل‌گیری میدان شاه (میدان شهدای فعلی) و ساخته‌شدن خیابان فوزیه (دانشگاه فعلی) و امتداد آن، یکی از مهمترین میادین سمبلیک و همین‌طور ترافیکی شهر شکل گرفت (همان، 255).
کسانی که محله‌هایشان در خیابان‌کشی‌ها خراب شده بود و همچنین کسانی که به قصد سکونت به مشهد می‌آمدند، نیاز به مسکن داشتند. در نتیجه شهر از مرکز به طرف بارو وسعت می‌یافت و به این ترتیب بسیاری از مزارع و باغ‌های درون بارو که تا پایان دورۀ قاجار حدود نیمی از مساحت را به خود اختصاص داده بود به مناطق نوساز تبدیل شدند.
شهر به سمت مراتع غرب و جنوب‌غربی که هوای بهتر و آب فراوان‌تر داشت گسترش یافت (همان، 256).
در سال 1354 شمسی در زمان «عبد العظيم وليان» نایب تولیت، همۀ خانه‌ها و بناها تا شعاع ۳۲۰ متر از گنبد مطهر تخریب و تسطیح شدکه منجر به تخریب بخش قدیمی بازار و تعداد زیادی از مساجد و مدارس شد.
این تخریب گسترده مهمترین مداخلات در مرکز شهر مشهد تا آن زمان بود. گسترش سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷ شمسی (وقوع انقلاب اسلامی) بعضی از روستاهای اطراف شهر مشهد را وارد محدودۀ شهر مشهد کرد و به مرور بافت‌های مسکونی مدرنی در آن‌ها شکل گرفتند (رضوانی، 1384، 271).
آنچه که از دورۀ پهلوی دوم به بعد روی داد، تغییر مرکز شهر مشهد به سمت غرب و جنوب بود به‌طوری که قلمرو شهری ماهیت اولیه خود را ازدست داد. بعد از آن که در دورۀ پهلوی اول با تخریب یک میدان 21 هکتاری در پیرامون حرم دومین تغییر بزرگ در مرکز صورت پذیرفت.
محلاتی مانند نوغان با احداث خیابان طبرسی در دورۀ پهلوی اول به دو نیم تقسیم شدند. بسیاری محلات نیز در دورۀ پهلوی دوم با تخریب شعاعی ازبین رفتند، در بررسی ساختار، خیابان‌های شهر مشهد با تبعیت از توسعۀ مدرنسیم شبکه‌های شهری را به هم متصل کردند. در نتیجه توسعۀ شهر به بیرون از قلمرو و حصار قاجاری کشیده شد.
توسعۀ ناشی از افزایش جمعیت، موجب گسترش شهر و تغییر ساختار نظام محلات شد، بدین ترتیب مراکز و محلات جدیدی در شهر تعریف شد.
در دوران جمهوری اسلامی، در جهت توسعۀ حرم مطهر و سهولت اسکان زائرین و دسترسی آسان، بافت تاریخی پیرامون حرم تخریب، و هتل‌ها، مسافرخانه‌ها و مسیرهای دسترسی سواره جایگزین آن شد.
توسعه‌های زیر بنایی حرم مانند احداث صحن‌های مختلف از جمله صحن جامع رضوی و اجرای طرح‌های توسعۀ شهری در منطقۀ ثامن مانند طرح مشاورین طاش از سال 1378 به بعد از جمله اقدامات کلان در حوزۀ مرکزی شهر مشهد بوده که تخریب‌های گسترده‌ای به همراه داشته است.
در بررسی سازمان فضایی شهر در این دوره متناسب با گسترش شهر و توسعه در جهات مختلف به‌خصوص در جهت شمال و غرب شهر، مرکز در یک نقطۀ قابل تعریف نیست و تبدیل به مراکز مختلف شده است.
برگرفته از مقاله بررسی سیر تحولات و تغییرات سازمان فضایی شهر مشهد نوشته محمدجواد نطاق و مهدی حسین زاده در شماره 63 نشریه علمی پژوهشی منظر.
