مشکلات تهران معاصر دامنۀ مختلفی از معضلات کالبدی و محیط‌زیستی تا اجتماعی و اقتصادی را دربرمی‌گیرد. برای نمونه سطح وسیع بافت‌های فرسوده و روند کاهشی جمعیت پذیری و مشکلات اجتماعی آن‌ها از یک سو و از سوی دیگر کیفیت نازل ساختمان‌ها، خطر زلزله و سختی خدمات‌رسانی از مسائل بزرگ تهران است. همچنین کمبود فضای سبز و باز، از هم گسیختگی شبکه‌های اکولوژیک شهر، ضعف عرصه‌های زندگی اجتماعی در بسیاری مناطق، تسلط خودروهای شخصی و ترافیک و آلودگی ناشی از آن بر شهر، ضعف زندگی پیاده، کمبود حداقل سرانه خدمات عمومی و غیره قسمت دیگری از این مشکلات است.
در این میان، اجرای قانون جابه‌جایی پادگان‌ها که بخش‌های زیادی از سطح شهر تهران را در برگرفته‌اند، فرصتی استثنایی و غیرقابل بازگشت برای دستیابی به فضاهای باکیفیت و انسان محور را در اختیار مدیریت شهری قرار داده‌است. قانون جابجایی پادگان‌ها از عرصه‌های شهری، قانونی است که هدف از تصویب آن، استفاده از ظرفیت‌های این اراضی در توسعه خدمات شهری برای افزایش کیفیت زندگی شهرهای بزرگ بوده است. یکی از این پادگان‌ها، «پادگان جِی» در منطقه ۹ شهرداری تهران است. این منطقه با توجه به ریزدانگی و تراکم بالای ساختمان، با مشکل کمبود شدید فضاهای سبز و باز در سطح منطقه روبرو است. جابه‌جایی پادگان جِی و افزوده شدن زمین‌های این پادگان می‌تواند در راستای ارتقای کیفیت زندگی این منطقه کمک شایانی نماید. اما تصمیمات ترافیکی گرفته شده در این منطقه هدف اصلی جابه جایی این پادگان که همان توسعه فضای باز و سبز منطقه هست را زیرسوال می‌برد. در ادامه در نقد تصمیمات شهرداری پرسش‌هایی مطرح می‌شود که امید است تصمیم‌گیران این حوزه را به پاسخگویی و واکنش وادارد.
محدوده اراضي پادگان جِي به مساحت حدود ۶۸ هكتار در ناحيه يك منطقه ۹ شهرداري تهران واقع شده‌است (نقشه شماره ۱). طرح‌های بالادست مرتبط با طرح راهبردی توسعه مجدد اراضی پادگان جِی، طرح‌های جامع شهر تهران، طرح تفصیلی منطقه ۹ و طرح‌های موضعی مربوط به حوزه‌های همجوار می‌باشد. در چشم انداز طرح تفصیلی در رابطه با آینده منطقه 9 چنین می‌خوانیم: با انتقال کاربري‌هاي غيرلازم و تمهيد فضاهاي سبز و باز و خدمات شهري مورد نياز به جاي آن‌ها، منطقه از ويژگي مکان تبادل وسيله و تغيير مسير عاري خواهد شد و آلودگي‌هاي محيطي به حداقل تقليل مي‌یابد. با توسعه و تکميل شريان‌هاي شرقي- غربي و شمالي- جنوبي، استخوان‌بندي منطقه شکل خواهدگرفت و با وجود سلسله مراتب دسترسي و پراکنش متناسب کاربري‌هاي خدماتي در سطح منطقه، تصوير روشني از سازمان فضایي منطقه به دست خواهدآمد. مرکز منطقه شاداب و با طراوت مي‌گردد و زندگي شايسته شهري در آن جاری می‌شود (طرح تفصیلی منطقه ۹ تهران، ۱۳۸۴).
نقشه ۱. موقعیت مجموعه اراضی جِی در منطقه ۹ شهر تهران. (مأخذ نقشه زیرین: map.google.com، ۲۰۱۶)
در این تعریف استخوان‌بندی تنها به معنی انسجام شبکه حمل و نقل ماشین‌محور است و صحبتی از انسجام حمل‌و‌نقل عمومی، انسجام منظر مجموعه و زیرساخت‌های آن، شبکه اکولوژیک شهر و … نیست. همچنین معیارهای متضمن شادابی و طراوت منطقه معرفی نشده‌اند.
پس از تصویب قانون انتقال پادگان‌ها به خارج از شهر تهران اقدامات انجام شده برای توسعه اراضی جِی عبارتند از:
– تهیه طرح امکان سنجی اقتصادی و طرح راهبردی توسعه مجدد اراضی جِی
– اخذ تاییدیه نهایی کمیسیون ماده ۵ در مورد تغییر سطح و سطوح کاربری‌ها در کل اراضی جِی
– برگزاری مسابقه معماری و طراحی شهری توسعه اراضی جِی برای دریافت ایده برتر طراحی اراضی جِی
– تهیه طرح آماده‌سازی کل اراضی مجموعه جِی
– تهیه طرح معماری فاز اول توسعه اراضی جِی تحت عنوان فروشگاه بزرگ جِی به مساحت ۸۵ هزار مترمربع
– تهیه طرح معماری فاز دوم توسعه اراضی جِی تحت عنوان هایپرمارکت جِی به مساحت تقریبی ۳۰ هزار مترمربع (دفتر فنی شرکت عمران و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری ایلیا، ۱۳۹۵).
همان‌طور که در طرح‌ها و اقدامات انجام شده بالا می‌توان دید، تمامی این اقدامات با رویکرد توسعه کل اراضی جِی که شامل اراضی وزارت دفاع و اراضی ارتش می‌باشند تهیه شده‌است. دلیل این موضوع آن است که در سال‌های اولیه شروع فرآیند توسعه مجدد اراضی جِی، مدیران ارشد دخیل در تصمیم‌گیری از طرف ارتش و وزارت دفاع قصد مشارکت در توسعه این اراضی را داشتند، اما با گذشت زمان و مشخص‌شدن پیچیدگی‌های موجود بر سر راهکار مشارکت در توسعه کل اراضی جِی، هر یک از این ارگان‌ها تصمیم گرفتند با احترام به اسناد مصوب به ویژه سند مصوب کمیسیون ماده ۵، به صورت مستقل اقدام به تهیه برنامه و طرح اجرایی در اراضی تحت مدیریت خود نمایند. اولین اشکال اینجا وارد می‌شود که متولیان توسعه شهری چگونه اجازه می‌دهند تا هرکدام از مالکان تصمیمات شخصی برای حوزه خود بگیرد؟ مگر تمامی طرح‌های مذکور در جهت برنامه‌ریزی یکپارچه این مجموعه تعریف نشده‌بودند؟
یکی از ویژگی‌های اراضی پادگان جِی، وجود انبوهی از درختان چنار قدیمی است که قدمت آن‌ها به بیش از ۵۰ سال می‌رسد. وجود این درختان با توجه به قرارگیری این اراضی در غرب تهران و در مسیر بادهای آلوده غرب، برای وضعیت هوای تهران از اهمیت زیادی برخوردار است. اما نه تنها درختانی را که به دلیل قرارگیری در پادگان جِی ندیدیم، دیگر نخواهیم دید، بلکه از کارکرد این جنگل انبوه در بهبود هوای شهر تهران نیز در آینده خبری نیست. دلیل این موضوع، اجرای پروژه اتصال بزرگراه یادگار امام به میدان فتح است، پروژه‌ای که بارها و بارها، محمد باقر قالیباف شهردار وقت تهران، در رسانه‌های مختلف به آن اشاره کرده‌است. مسیر این پروژه درست از میان انبوه درختان کهنسال چنار درون مجموعه که به جنگل معروف است، می‌گذرد. شهرداری نیز به منظور کسب موافقت سازمان محیط‌زیست در رابطه با اجرایی کردن این پروژه پیشنهاد عبور آن از ارتفاع زیرریشه درختان را داده بود که البته این تصمیم به دلیل عدم کارشناسی درست با توجه به معضلات فنی محقق نگردید و به روی سطح انتقال یافت با این توجیه که درختان به جای قطع جا به جا خواهندشد. به فرض که جابجایی این درختان کاملا اصولی انجام شده‌باشد و این درختان کهنسال اکنون در جایی دیگر پای گرفته‌اند، چه سود که باز هم شهروندان بافت‌های فرسوده پیرامون این اراضی از دیدن و استفاده از فضای متبوع آن‌ها محروم مانده اند. چراکه عملا تصمیم اتخاذ شده انسجام فضای بالا و پایین اتوبان را مخدوش ساخته و یک محور تاریخی-طبیعی را ویران کرده‌است. و فضای برجای‌مانده کیفیت فضایی پیشین را از دست داده است. حال این سوال مطرح می‌شود که تصمیم‌گیری‌های پیرامون توسعه شبکه حمل و نقل خودرو محور با چه سازو کاری صورت می‌پذیرد؟ و بر اساس کدام مطالعه علمی اولویت به جابه‌جایی درختان و احداث ادامه بزرگراه می‌رسد؟
تصویر ۱. مسیر عبور ادامه بزرگراه یادگارامام و خیابان استاد معین در مجموعه پادگان جِی (مأخذ: نگارنده)
در حال حاضر سطوح ارزشمندی در محدوده اراضی پادگان جِی در قالب فضای سبز وجود دارد که حفظ آن‌ها ضروری است. با توجه به حضور این سطوح سبز وسیع، بخش بسیار مهمی از سازمان بصری ارزشمند این اراضی، ناشی از همین پوشش گیاهی موجود است. مهمترین عنصر با ارزش در سازمان بصری اراضی مورد طراحی، راستاهای سبز ایجاد شده از طریق کنار هم قرارگیری درختان کهنسال چنار است. با این شرایط پرسش های پیش‌رو همچنان بی‌جواب مانده‌اند:
– در پی فرمان انتقال پادگان‌ها به خارج از شهر فرآیند چگونگی تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی برای این اراضی روشن و شفاف نیست، چرا مراحل انجام این پروژه از تعریف مسئله تا برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌ها به روشنی بیان نشده‌است؟
– روند طی شده در نهادهای تصمیم‌گیر توسعه و مدیریت شهری تهران چیست که بر مبنای آن ساخت ادامه اتوبان یادگار امام و حذف درختان کهنسال در مسیرش بر حفظ ساختار منظر مجموعه اولویت می یابد؟ البته که توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل جاده‌ای از وظایف شهرداری است اما این توسعه زیرساخت‌های مصنوع می‌بایست در تطابق با سایر زیرساخت‌های طبیعی منظر سنجیده شود. سوال نویسنده از مجموعه‌های متولی توسعه شهری تهران این است که بر مبنای کدام مطالعه این اقدام خود را اولویت‌بندی کرده‌اند؟
– هزینه اکولوژیکی و فرهنگی ناشی از این اقدام سنجیده شده‌است یا خیر؟
در این راستا منابع مختلفی مورد بررسی قرارگرفته‌است اما متاسفانه دلیل قاطعی یافت نشد. اگر گسترش لجام گسیخته اتوبان‌ها و جاده‌ها پاسخ ترافیک کشنده تهران بود تاکنون این معضل حل شده‌بود. آیا بهتر نیست بودجه این قبیل پروژه‌ها صرف توسعه و ترمیم زیرساخت‌های سبز و حمل و نقل عمومی به ویژه در مناطق ریزدانه‌ای چون منطقه ۹ گردد؟
تصویر ۲. نمونه ای از راستاهای ارزشمند بصری در اراضی جِی (مأخذ: نگارنده).
تصویر ۳. بخش سبز متراکم مرکزی (مأخذ: نگارنده).
تصویر ۴. درختان نشانه‌گذاری شده برای جابه‌جایی در مسیر پروژه احداث ادامه اتوبان بادگارامام تا میدان فتح (مأخذ: نگارنده).
منابع و مآخذ
– دفتر فنی شرکت عمران و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری ایلیا به اتفاق گروه کارشناسان همراه، خردادماه ۱۳۹۵. طرح جامع سه بعدی اراضی جِی (طراحی پارک فرهنگی، تجاری و خدماتی جِی). شرکت عمران و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری.
– شرکت دانشگاهی خانه عمران و معماری دانشگاه تهران، آبان ماه ۱۳۹۲. گزارش طرح آماده‌سازی اراضی پادگان جِی(جلد اول). شرکت عمران و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری ایلیا.
– مهندسین مشاور آمود، مهرماه ۱۳۸۴. طرح تفصیلی منطقه ۹ تهران.
