شهرها به طبیعت و خدمات اکوسیستمی که فراهم می‌آورد وابسته‌اند تا زندگی، سلامت، امنیت و روابط اجتماعی را دوام بخشند و چالش‌های عمیقی چون تغییرات اقلیمی، امنیت غذایی و آب را پاسخ گویند. در حالی‌که شناخت مناسبی از سهم گسترده تنوع‌زیستی و خدمات اکوسیستم در بهبود کیفیت زندگی شهری وجود دارد، ارزش‌های چندگانه آن‌ها در تصمیم‌گیری‌های شهرهای ایران لحاظ نمی‌شود. همانطور که در نقد مصوبه برج‌باغ‌ها (دبیری، ۱۳۹۷) نیز بحث شد، در طرح‌های راهبردی-ساختاری شهرهای ایران، فضای سبز و طبیعت شهری همواره موضوعات مجزایی از ساخت‌وسازهای شهری بوده‌اند که با درصدی عددی در برابر ساخت‌وساز ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها نمایان می‌شوند. از سوی دیگر در نظام مالی شهرها و به عنوان نمونه شهر تهران، ارزش اقتصادی و ارزش افزوده خدمات اکوسیستم لحاظ نشده است. بحث اقتصاد پایدار شهری سال‌هاست که مطرح است در طرح جامع تهران نیز ذیل نظام مالیه شهری سه مورد عنوان شده‌است: «(۱): احياء قوانين ماليات مستغلات و قانون ماليات بر اراضي باير در اشکال جامع‌تر براي جلوگيري از بورس‌بازي و بدون استفاده ماندن اراضي شهري و هرگونه مستغلات. (۲): احصاء و احياء حق مرغوبيت، ارزش افزوده و عايدي حاصل از عمليات توسعه و عمران شهري، در اخذ انواع ماليات‌هاي اجاره بها، نقل و انتقال و ساخت‌وساز و امثال آن. (۳): پرداخت سهم شهروندي دولت و هزينه‌هاي پايتخت‌نشيني آن به شهرداري، معادل انواع عوارض قانوني شهر و عوارض نوسازي، دريافتي از ساير شهروندان تهراني» (سند اصلی مصوب طرح جامع شهر تهران، ۱۳۸۶: ۳۱). «لایحه درآمد پایدار و هزینه‌های شهرداری‌ها و دهیاری‌ها» نیز در همین راستا با هدف تامین منابع پایدار و جدایی خزانه شهرداری‌ها از درآمدهای ساخت‌وساز پس از وقفه چندساله، نیمه تابستان امسال به تصویب در دولت رسید با مراجعه به جزییات، لایحه مصوب هیأت دولت یک نقشه گنگ و توخالی برای تأمین مالی و اداره شهرهاست و بیش از آنکه فرمول و جزئیات نحوه دسترسی شهرداری‌ها به درآمدهای سالم و پایدار باشد، مجموعه ای از کلی گویی‌ها است (جزئیات لایحه درآمد پایدار شهرداری‌ها، ۱۳۹۷). در تمامی مباحث نظام مالی و ضوابط ساخت‌وساز در شهرها خبری از ارزش‌گذاری اقتصادی محیط‌زیست نیست. در این شرایط آیا می‌توان انتظار داشت شهروندان حفظ زیرساخت‌های طبیعی شهر را اولویت و ارزش زندگی خود قرار دهند درحالیکه در مقابل دریافت کالا و خدمات از اکوسیستم بهایی پرداخت نمی‌کنند؟
ارزش‌گذاری تنوع‌زیستی و خدمات اکوسیستم نیازمند یکپارچه‌شدن در تصمیم‌گیری‌های شهری در راستای ارتقای تاب‌آوری شهری، سلامت و کیفیت زندگی در کنار کاهش ردپای اکولوژیکی شهرها و صرفه‌جویی در هزینه‌هاست. خدمات اکوسیستم به مزایایی که انسان‌ها از عملکردهای اکوسیستمی دریافت می‌کنند یا مشارکت مستقیم و غیرمستقیم اکوسیستم‌ها در سلامت بشر، گفته میشود مانند هوای سالم، غذا، تصفیه آب، کنترل سیلاب، کاهش آلودگی صوتی، تفریح، تنظیم شرایط آب‌وهوایی و آموزش از طریق طبیعت. تهیه و تدارک خدمات اکوسیستم در شهرها وابسته به کیفیت و کمیت زیرساخت‌های سبز است. زیرساخت‌های سبز، پارک‌ها، باغ‌ها، تسهیلات شهری، جنگل‌های شهری، تالاب‌ها، دریاچه‌ها و آبگیرها در شهرها، و هم‌چنین مناطق طبیعی چون جنگل‌ها، کوه‌ها و تالاب‌های پیرامون فضاهای شهری را در بر می‌گیرد. خدمات اکوسیستم شهری با توجه به عملکردی که در قبال انسان دارند، ارزش‌گذاری می‌شوند. این ارزش‌ها می‌تواند ماهیت‌های متفاوتی داشته باشند و با وجوه مادی یا غیرمادی بیان شوند. ارزش‌های متعددی را می‌توان به اکوسیستم‌ها نسبت داد که شامل ارزش‌های اجتماعی-فرهنگی، سلامتی، تاب‌آوری در برابر تغییرات محیط‌زیستی و مزایای اقتصادی است. این ارزش‌ها، اغلب در برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌های شهری شناخته نمی‌شوند، و اثر فقدان آن‌ها نامشهود می‌ماند. ارزش‌های سلامتی و مادی که خدمات اکوسیستم به بار می‌آورند را در مصداق پوشش گیاهی شهری می‌توان این‌گونه بیان کرد که پوشش گیاهی شهری، درجه حرارت محلی را تعدیل می‌کند و تا حدی مانع آلودگی صوتی است. حال از بین‌رفتن پوشش گیاهی با توجه به افزایش تقاضا برای سرمایش و گرمایش ساختمان‌ها، هزینه‌های درمان مرتبط با بیماری‌های تنفسی، و نگهداری از زیرساخت‌های پرهزینه‌ی کاهنده آلودگی‌صوتی، می‌تواند به افزایش هزینه‌های اقتصادی منجر شود. احیای فضاهای سبز شهری می‌تواند مزایای درازمدت حیاتی برای شهرها به ارمغان آورد، به‌عنوان مثال با کاهش صدمات ناشی از بلایای طبیعی به اموال شهری.
با اشاره به نتایج مطالعات وزارت راه و شهرسازی در۱۰ کلانشهر کشور، نزدیک ۷۹.۶ درصد از درآمدهای شهرداری‌ها به عوارض ناشی از ساخت‌وساز بستگی دارد که این رقم شامل بخش‌های قانونی و غیرقانونی دربرگیرنده درآمدهای ناشی از پروانه عادی ساختمان، فروش تراکم، درآمدهای ناشی از ماده ۱۰۰ و … میشود. بخش زیادی از درآمدهای شهرداری‌ها ناپایدار است زیرا با عوارض ساخت‌وساز ارتباط مستقیمی دارد و به همین دلیل در زمان رکود، شهرداری‌ها در تأمین هزینه‌های وظایف جاری نیز با مشکل روبه‌رو می‌شوند. با وجود ساختار اقتصادی و کسب درآمد ناپایدار شهرداری که از عدم شفافیت برای شهروندان برخوردار است و عدم وارد کردن ارزش‌های اقتصادی خدمات اکوسیستم در برنامه‌ریزی شهری هر روز شاهد تخریب فضاهای سبز شخصی هستیم و از طرف دیگر گسترش فضاهای سبز و باز عمومی در درون شهرها به دلیل عدم توانایی مالی شهرداری‌ها به شدت کند و اغلب به حاشیه شهر کشیده میشود. تا زمانی که ارزش درختان و زیرساخت‌های سبز را به صورت پولی در محاسبات شهری لحاظ نکنیم نه شهرداری و نه مالک خصوصی به حفظ آن ترغیب نمی‌شوند. از روش‌های مختلف اقتصادی می‌توان ارزش‌های چندگانه خدمات اکوسیستم را به صورت پولی برآورد نمود. در این رابطه هزینه‌های تولید خدمات اکوسیستم یا خسارت ناشی از تخریب اکوسیستم و مصرف ناپایدار شهری باید در هزینه‌های اجتماعی محاسبه شود و در طرح‌های توسعه ملاک عمل قرار گیرد. نمی‌شود از صاحب باغی در دل شهر که تمامی زمین‌های اطرافش برج شده‌اند انتظار داشت بدون کسب درآمد از ارزشی که ایجاد کرده، به حفظ آن بپردازد در حالی‌که برج‌های مجاور ریالی بابت همجواری با ارزش افزوده نمی‌پردازند و حتی در بسیاری موارد به دلیل ساخت‌وسازهای اشتباه همسایگی خود را در معرض پرداخت هزینه قرار می‌دهند. این امر معمولا با یک رخداد طبیعی چون سیل و زلزله مشخص میشود. حال هزینه ناامن شدن وگسترش مخاطرات محیط‌زیستی ناشی از این نوع درآمد‌زایی‌ها بردوش کیست؟ مثال دیگرش ساخت‌وسازهای منطقه ۲۲ تهران است که کریدور باد غالب تهران را تحت تاثیر قرار داده‌است. منفعت شخصی یک گروه، سلامت یک شهر را به خطر انداخته و هزینه‌های هنگفتی بر دوش آن‌ها و نظام سلامت کشور گذاشته‌است.
از آنجا که بحث جایگزین‌کردن مصوبه برج‌باغ‌ها با مصوبه‌ای دیگر مطرح است، ارزش‌گذاری اقتصادی درختان و زیرساخت‌های سبز به این ضوابط به شدت کمک خواهد کرد. چراکه در این صورت ما با تفکیک و ارزش‌گذاری مطلقاً عددی مواجه نخواهیم بود چون ارزش‌گذاری خدمات اکوسیستم ارزش‌های فرهنگی،سلامتی، مادی و … را هم‌زمان باهم لحاظ می‌کند. آن‌گاه شاید به جایی برسیم که بگوییم باید بعضی مناطق را بایس از گزند ساخت‌ساز محفوظ داشت و برخی را نه، حتی این نوع ز ارزش‌گذاری بر کاربری اراضی تاثیر خواهد گذاشت. در این صورت هزینه‌های حفظ و توسعه خدمات اکوسیستم را کل شهروندان می‌پردازند و در سودش سهیم می‌شوند. امروز عده‌ای از همجواری با این خدمات سود می‌برند درحالیکه هزینه‌ای نپرداخته‌اند و علاوه‌برآن هزینه و مخاطرات مضاعف برای عموم تولید کرده‌اند. پشتوانه ارزش‌گذاری خدمات اکوسیستم، دانش اقتصاد محیط‌زیستی است. بر این اساس می‌توان میزان خسارات را برآورد نمود تا ابزارهای مناسب جهت کاهش خسارات مشخص گردد.
منابع
- وزارت مسکن و شهرسازی-شهرداری تهران. نهاد مطالعه و تهیه طرح‌های توسعه شهری تهران. ۱۳۸۶. سند اصلی مصوب طرح جامع شهر تهران، (تاریخ مراجعه: ۲۴/ ۰۷/ ۹۷)
- قادری، م. ۱۳۹۶. مقایسه منطق درآمدی شهرداری تهران با سایر کلان‌شهرهای جهان. (تاریخ مراجعه: ۲۴/ ۰۷/ ۹۷)
- خبرگزاری ایسنا، ۱۳۸۶. درآمدهاي شهرداري در مدت ۵ سال پايدار مي‌شود.. (تاریخ مراجعه: ۲۴/ ۰۷/ ۹۷)
- شورای اسلامی شهر تهران، ۱۳۸۶. طرح جامع درآمدهای پایدار و سایر منابع مالی شهرداری تهران. تاریخ تصویب ۱۶/ ۱۰/ ۱۳۸۶. (تاریخ مراجعه: ۲۴/ ۰۷/ ۹۷).
- خبرگزاری ایسنا، ۱۳۹۶. قدرت مانور شورای شهر در تنظیم بودجه شهرداری زیاد نبود. (تاریخ مراجعه: ۲۴/ ۰۷/ ۹۷)
- روزنامه دنیای اقتصاد، ۱۳۹۷. جزییات لایحه درآمد پایدار شهرداری‌ها، مورخ ۲۵/ ۰۶/ ۱۳۹۷. (تاریخ مراجعه: ۲۵/ ۰۷/ ۹۷)
- دبیری، مریم. ۱۳۹۷. روند تخریب روزافزون طبیعت شهر؛ به بهانه شکست مصوبه برج‌باغ‌ها در حفظ عناصر حیات شهر. پایگاه خبری تحلیلی نظرآنلاین.
