هرچند که آلودگی هوای تهران در فصول سرد موضوعی تازه نیست اما بروز این بحران به گونه ای شدیدتر در روزهای اخیر ابهاماتی را درباره علت این مسئله ایجاد کرده است. از یک سو کارشناسان و شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، مصرف سوخت غیر استاندارد و مازوت در صنایع و نیروگاه ها را عامل اصلی این بحران می دانند و از سویی دیگر مسئولان ذیربط آلودگی هوا تهران را به استفاده به اجبار از سوخت مازوت در نیروگاه ها به کمبود سوخت گاز ناشی از عدم رعایت الگوی مصرف بهینه و مسئله تحریم ها و بی کیفیتی فرآورده های نفتی (از جمله مازوت) نسبت می دهند. در همین راستا بیژن زنگنه -وزیر نفت- تحویل مازوت به نیروگاه ها را تنها چاره تامین سوخت نیروگاه ها خوانده و عیسی کلانتری -رییس سازمان حفاظت محیط زیست- نیز دلیل استفاده از این سوخت را پرشدن ظرفیت پالایشگاه ها به واسطه تحریم اعلام کرده است و هر دو خواستار رعایت بهینه مصرف گاز توسط شهروندان تهرانی شده اند. این در حالیست که در اظهاراتی متضاد، انوشیروان محسنی بندپی -استاندار تهران- و برخی نیروگاه ها و واحدهای صنعتی در جلسه کمیته اضطرار آلودگی هوای تهران استفاده از مازوت را تکذیب کرده اند. بنابراین در ارتباط با بحران آلودگی هوا سه سوال مهم قابل طرح است:
- آیا بنا بر گفته کارشناسان و تصور عموم، مازوت دلیل اصلی آلودگی هوای شهر تهران است؟
- آیا بر اساس گفته های مسئولان، نادرستی الگوی مصرف و شرایط تحریم عامل مستقیم مرتبط با آلودگی هوای شهر تهران است؟
- معضل آلودگی هوای تهران از کجا نشات گرفته و راهبردهای استراتژیک رفع آن چیست؟
1- عوامل همچون ساخت و سازهای مصنوع بخصوص احداث سدها، کارخانجات، صنایع سنگین، معادن شن و ماسه، وسایط نقلیه فرسوده، وارونگی دما، از بین بردن فضاهای سبز، عدم انطباق ساختارهای شهری با زیرساخت های طبیعی، گسترش بافت شهری و قطع جریان طبیعی آب، خشک شدن دشت های جنوبی، وزش باد از سمت این دشت ها و حمل غبار و ذرات معلق به سایر بخش ها از مولفه های اصلی و ریشه ای آلودگی هوای تهران هستند. از طرفی شاخص های پایش کنترل کیفیت هوا نشانگر وجود گازهای آلاینده حاصل از سوخت مازوت، بویژه در نقاط نزدیک به نیروگاه ها، و دیگر ذرات معلق در سطح شهر تهران است. لذا معضل آلودگی هوای تهران صرفا به عامل مازوت باز نمی گردد و مجموعه ای از آلاینده های مختلف با درصدهای متفاوت است. در این میان مازوت تشدیدکننده آلودگی و سبب افزایش رقم میزان ذرات معلق شده است.
2- عدم مصرف بهینه گاز یکی از موضوعاتی است که به سوزاندن مازوت و بحث آلودگی هوا ارتباط داده می شود. مطالعات حاکی از آن است که نیروگاه ها ۳۵ درصد، بخش صنعت ۳۱ درصد، بخش خانگی ۲۶ درصد و بخش عمومی و حمل نقل هرکدام ۴ درصد از مصرف گاز طبیعی را به خود اختصاص داده اند. هرچند بالارفتن سرانه مصرف خانگی گاز در فصول سرد و ایجاد مشکل کمبود سوخت برای نیروگاه ها امری غیرقابل انکار بوده اما افزون بر تشویق شهروندان به رعایت الگوهای مصرف باید اقدامات عملی و تلاشی جدی برای ایجاد فناوری ها بمنظور کاهش مصرف در سایر واحدها نیز صورت گیرد.
از طرفی دیگر مسئله تحریم ها، هم می تواند بر فرسودگی ساختار پالایشگاه ها، عدم سرمایه گذاری در بازسازی آنها، و بی کیفیتی تولید فرآورده های نفتی اثرگذار باشد و هم می تواند دولت ها و کشورها را به سوی استفاده از منابع و ذخایر طبیعی بمنظور تامین هزینه های کلان و در نتیجه تخریب محیط زیست سوق دهد. اما این بدان معنا نیست که تحریم به خودی خود عامل اصلی پدیداری معضلات زیست محیطی و آلودگی هواست بلکه تحریم ها به مثابه کاتالیزوری باعث شدت گرفتن بحران می شوند.
3- مشکل اصلی آلودگی هوای شهر تهران بیش از محدود شدن به چند عامل مشخص، به انباشت عوامل متعدد مستقیم و غیرمستقیم و مدیریت ناکارآمد شهری باز می گردد. در مدیریت شهری پرداختن به محیط زیست در الویت برنامه ریزی های کلان نبوده و مقوله توسعه اقتصادی و افزایش تولید بر حل معضلات زیست محیطی ارجحیت دارد. علیرغم تعریف قوانین و دستورالعمل های متعدد همچون قانون هوای پاک برای کاهش آسیب های زیست محیطی و رفع آلودگی هوا، عزمی جدی برای اجرای قوانین وجود نداشته و سازمان محیط زیست آنگونه که باید ایفاگر نقش اصلی خود در این زمینه نیست. مسئولان شهری به جای تمرکز بر شناخت دقیق مسئله، بررسی و ارزیابی علل اصلی پدیداری معضلات، مدیریت پیش از بحران، و چاره اندیشی برای جلوگیری از وقوع فاجعه عموما به راه حل های کوتاه مدت و موقتی روی می آروند. بنابراین رفع بحران آلودگی هوای شهر تهران نیازمند الویت دهی به مسئله محیط زیست و ارزیابی بحران های ثانویه ایجادشده ناشی از تخریب طبیعت، برنامه ریزی های بلندمدت طبیعت محور و چندوجهی، شناخت مسئله آلودگی و عوامل ایجاد و تشدید کننده آن، اجرای قوانین تدوین شده و تلاش برای رفع موانع اجرایی، همکاری های بین نهادی، سرمایه گذاری در فناوری های نوین و صنایع و حمل و نقل، فرهنگ سازی در خصوص حفاظت از محیط زیست است.
