آیا تعریض معابر در منطقه یک تهران به منظور تسهیل تردد خودروها از طریق نوسازی بافت و عقب نشینی ساختمان ها راه حلی مناسبی برای پایداری اکولوژیکی- اجتماعی این منطقه است؟ چرا در حالیکه مسئولین سایر شهرها در خارج از کشور پروژه های بسیار پیچیده و پرهزینه را به منظور حفظ خاطرات جمعی و احساس تعلق مردم در بافت هایی که از قدمت تاریخی و طبیعی بسیار کمتری برخوردار هستند تعریف می کنند، این موضوعات در سایه غفلت مسئولین قرار می گیرد؟
معاون فنی و عمران شهرداری منطقه یک تهران اعلام کرده است که محله های این منطقه که دارای بافت های کوچه باغی و باریک هستند، نیاز به عقب نشینی و استانداردسازی دارند، که تحقق این امر از طریق تعریض معبر به وسیله نوسازی املاک در دستور کارقرار خواهد گرفت.
شهر به عنوان یک سیستم پویا و داینامیک متشکل از لایه های اکولوژیکی و اجتماعی است. این مفهوم به این معناست که بافت طبیعی و مصنوع شهر در کنار شبکه های اجتماعی (حضور مردم و فعالیت های جمعی) ماهیت پویای شهر را ایجاد می کنند. عملکرد شهر به عنوان یک سیستم داینامیک و پویا به گونه ای است که هرگونه استرس بیرونی و فشار خارجی می تواند در پایداری شبکه های اجتماعی- اکولوژیکی بافت شهری اثر گذار بوده و کاهش تعادل سیستم و حتی فروپاشی آن را در پی داشته باشد.
فروپاشی شهر به عنوان یک سیستم، الزاما به معنای از بین رفتن کالبد فیزیکی شهری و یا خالی از سکنه شدن آن نیست، بلکه تضعیف شبکه های اکولوژیکی و یا کاهش پایداری شبکه های اجتماعیکه می توانند کیفیت زندگی روزانه شهری مردم را تحت تاثیر قرار دهد، گواهی از تضعیف سیستم پویا و دنیامیک شهری می باشد که می تواند فروپاشی تدریجی آن را در پی داشته باشد.
فضاهای جمعی شهری همواره در تاریخ شهرسازی ایران نقش اساسی داشته و با فرهنگ و زندگی روزانه جاری مردم گره خورده است. مطالعات نشان می دهد که در بافت های تاریخی ایران، راه، صرفا کاربرد معبر را (به منظور عبور و مرور) نداشته و همواره به عنوان فضاهای جمعی و چند عملکردی مورد استفاده قرار می گرفته است.
نگاهی اجمالی بر نقشه های بافت های تاریخی شهرهای ایران حاکی از این امر است که راهها و مسیرها همواره به صورت ارگانیک و مبتنی بر زندگی جاری شهری در آن شکل گرفته اند و از هیچگونه الگوی دستوری خطی و استاندارد سازی تبعیت نمی کرده اند.
به بیانی ساده بافت شهرهای ایرانی به عنوان یک منظر پویا و زنده در گذر زمان و زندگی جاری روزانه شکل یافته و راه ها و مسیرها مبتنی بر شبکه های اجتماعی و وقایع تاریخی و اجتماعی ثبت شده در آن هویت گرفته و شکل کالبدی آن در طول زمان تکامل یافته است، که این امر از ویژگی های منحصر به فرد بافت شهرهای تاریخی ایران محسوب می شود.
اینگونه بافت ها به واسطه حضور اجتماع در فضاهای جمعی و رقم خوردن رویدادهای دسته جمعی هویتی منحصر به فرد دارند که با ایجاد حس خاطره انگیزی، «احساس تعلق» را به عنوان یکی از عوامل مهم پایداری اجتماعی میان ساکنین و مردم تقویت می کنند.
شمیران یکی از سکونتگاه های اولیه تهران با پیشینه ای طولانی است که به علت عناصر طبیعی و پوشش گیاهی خاص آن در دوره های تاریخی گوناگون همواره مورد توجه بوده است. در هم تنیدگی لایه های طبیعی و مصنوع در شمیران به گونه ای است که منظر تاریخی- طبیعی آن به واسطه وجود کوچه باغ ها مفهوم و معنی پیدا کرده و در هم آمیخته بودن بافت شهری و بافت اکولوژیکی حس خاطره انگیزی و تعلق خاطر در مردم ایجاد کرده است، تا آنجا که محلات آن به مکان هایی پر مخاطب برای توریست شهری نیز تبدیل شده است.
در حالی که معاون فنی و عمران شهرداری منطقه یک، بدون توجه به منظر بسیار منحصر به فرد تاریخی- طبیعی شمیران تهران، پیشنهاد تعریض معابر را به منظور بهبود تردد سواره در بافت داده است، مسئولین سایر شهرها در خارج از کشور به حفظ خاطرات جمعی و احساس تعلق مردم در بافت های شهری اهمیت فراوانی می دهند.
به طور مثال مسئولین شهر معدنی کرونا واقع در کشور سوید (Kiruna)، که مجبور به تخلیه شهر برای توسعه فعالیت های معدنی و دسترسی به منابع معدنی ارزشمند واقع شده در زیر بافت شهری هستند، با توجه به اهمیت حفظ حس خاطره انگیزی در بافت شهری به منظور پایداری اجتماعی، در حال برنامه ریزی پروژه ای بزرگ و پیچیده به منظور جا به جایی ساختمان های قدیمی شهر به محل جدید شهر به منظور حفظ تعلق ساکنین شهر به آن هستند.
اگرچه بدیهی است که صرفا حفظ کالبد بناها بدون بستر محیطی و بافت شهری آن نمی تواند راه حلی مناسبی برای نگهداری حس تعلق و خاطره انگیزی مردم باشد، اما دغدغه مسئولین شهر کرونا و توجه مقامات به موضوعات حوزه پایداری اجتماعی و اهمیت حفظ خاطره جمعی شهری قابل تحسین بوده و می تواند ما را به این فکر وا دارد که اگرچه شهرکرونا بافت تاریخی و ساختمان هایی به قدمت ایران ندارد، اما چگونه مسئولین می کوشند از ساختمان های شهر به عنوان یک میراث ارزشمند از دوره های پیشین نگهداری کنند.
منظر شهری متشکل از بافت های اکولوژیکی و اجتماعی است و زندگی اجتماعی و پیاده محور به عنوان عنصری جدایی ناپذیر از آن در کنار منظر طبیعی و مصنوع، ماهیت زندگی شهری را ایجاد می کند. پایداری اجتماعی فضاهای شهری به واسطه حضور مردم و اجتماع در آن و احساس تعلق افراد به فضای شهری از طریق تقویت حس خاطره انگیزی می باشد. مطالعات نشان می دهد که هرگونه دستکاری و مداخله در سیستم پویا و داینامیک شهر، میتواند تاثیرات مخربی نه تنها در کالبد فیزیکی شهر بلکه در لایه اجتماعی آن داشته باشد.
از بین بردن خاطرات جمعی و احساس تعلق افراد به فضاهای شهری، پایداری سیستم شهری را به صورت تدریجی تضعیف کرده و در دراز مدت سیستم را به مرز فروپاشی نزدیکتر می نماید. راه ها و کوچه‌باغ های خاطره‌انگیز منطقه یک تهران به عنوان یکی از مناظر تاریخی و طبیعی که با حافظه جمعی مردم عجین شده است، نه تنها در مقیاس محله و منطقه بلکه در مقیاس شهر و استان منحصر به فرد بوده و حتی کمترین مداخله در حوزه نوسازی و تعریض معبر، می تواند هویت بافت شهری را به نحوی جبران ناپذیر به ورطه نابودی بکشاند.
لذا حفظ و نگهداری این بافت به عنوان یکی از میراث های منظر تاریخی- طبیعی شهر بایستی مورد توجه مسئولین قرار گرفته و رویکردهای پایدارسازی اجتماعی – اکولوژیکی از طریق حفظ بافت موجود و کاهش هر گونه مداخلات کالبدی در مقیاس عمده در دستور کار قرار گیرد.
