صنعت نفت و منظر شهرهای ایران
عوامل تاثیرگذار در جهانی شدن منظر صنعتی شهرهای ایران چه بود است؟
یکی از دوره های تاریخی پراز فراز و نشیب ایران دوران سلطنت حکومت پهلوی است. از اواخر حکومت پهلوی اول، ایران شاهد تحولات وسیعی در عرصه های اقتصادی، سیاسی و حکومتی بود. یکی از مهمترین مولفه های تاثیرگذار در شکل گیری این تحولات را می توان ورود مدرنیسم دانست که پس از کشف نفت با حمایت دولت بریتانیا شکل گرفت.
براساس مقاله منظر نفتی کارولا هین (استاد تاریخ معماری دانشکاه دلفت) درآمدهای حاصل از فروش نفت توانست مقیاس های محلی، ملی و جهانی را به هم متصل کرده و در بازه ی زمانی سال های (1280-1358) ایران را با یک پدیده ی جهانی شدن مواجه نماید.
از آنجا که جهانی شدن کنش متقابل و یکپارچه ی دولت، مردم و شرکت های تجاری است که در درجه ی اول در فناوری ارتباطات و حمل و نقل ظهور کرده و یک فرآیند متقابل اقتصادی را به همراه دارد. این فرآیند اقتصادی در جنبه های فرهنگی و اجتماعی تاثیرگذاربوده و پیامدهای نوزایی تمدن های صنعتی و انقلاب تکنولوژی و گسترش سرمایه داری را به همراه دارد.
لذا در شهرهای نو ظهور خوزستان و شکل گیری بندر آبادان در کناره ی اروند رود به منظور صادرات نفت شرایطی برای پیدایش بازار جهانی به وجود آمد که تاثیرات اقتصادی آن در گسترش منظر شهر با توجه به مقتضیات صنعت، توانست لایه های جدید اجتماعی و فرهنگی از جامعه ی آبادان را به دنیا معرفی نماید.
اما از دیگر پیامدهای جهانی شدن ایران با کشف نفت، حضور فعال و گسترده ی شرکت ها و دولت های غیر ایرانی بود که به منظور بهره برداری از محصولات تصفیه شده از نفت به مانند آسفالت، نقش مهمی در توسعه ی جاده های کشور داشتند و در پیوند استان ها و شهرهایی که از نظر مختصات جغرافیایی از هم جدا و دورافتاده بودند عاملی مهم محسوب می شدند.
بعد از کودتای مصدق و ملی شدن صنعت نفت، تهران به عنوان پایتخت، منطقه ای برای نمایندگی نفت کشور در کنار استان خوزستان مطرح شد. به واسطه ی جنگ جهانی دوم و حضور کمتر دولت های اروپایی در خاورمیانه، شانس حضور بیشتر شرکت های متخصص امریکایی در ایران فراهم آمد. (تصویر 1)
لذا شرکت های امریکایی نقش مهم در توسعه و گسترش زیرساخت ها، بزرگراه ها و مناطق صنعتی حومه ی شهر در پایتخت را بر عهده داشتند. در سال های (1341-1344) شرکت ایکسون (Exxon) امریکایی با همکاری متخصیصن ایرانی در منطقه ی جنوب تهران پالایشگاه نفت را احداث کردند. به واسطه ی احداث پالایشگاه در تهران بسیاری از شرکت های دولتی برای توسعه ی صنایع مرتبط با نفت از جمله نفت بهران (1341) و بازرگانی نفت تهران (1342) ساخته شدند.
در سال 1343 وزارتخانه نفت برای رسیدگی و مدیریت منابع مالی از فروش نفت در بافت تاریخی شهر تهران احداث شد. این بنای ده طبقه که یکی از بلندترین ساختمان آن زمان نیز به شمار می آمد علاوه بر نشانه ی شهری، توانست از نظر عملکردی و بودجه ی تحت اختیار خود مورد توجه خیلی از بانک های مهم جهانی واقع شود لذا با پرداخت بخشی از هزینه های نفتی شعباتی از بانک های معتبر ارزی دنیا در ایران احداث و راه اندازی شدند.
احداث بزرگراه ها، مراکز بهداشتی و آموزشی، ساختمان های مسکونی مرتفع در اطراف مراکز خریدی که عرضه کننده ی محصولات امریکایی بودند شکل جدیدی از جامعه ی ایرانی را به وجود آورد که حاصل از صنعت و درآمدهای نفتی بود. بنابراین وجود جریان های نفتی تحت عنوان «انقلاب سفید» سبب گسترش استان های چون تهران و خوزستان شد و توانست علاوه بر وابستگی های جهانی به یک دگرگونی فضایی در لایه های کالبدی شهر در دوره های زمانی مختلف دست یابد و یک جامعه ی جدید به وجود آورد.
منظر صنعتی می تواند در تحلیل کالبد صنعتی و چیدمان عناصر فضایی شهر، مسائل جهانی شدن، شکل گیری دولت های محلی و ملی و شکل گیری اقشار جامعه نقش مهمی ایفا نماید.
