نقدی بر طرح شماتیک مسجد النبی در کتاب باغ و منظر اسلامی

معماری مسجد النبی بر اساس مدارک و روایات تاریخی چگونه بوده است؟

 معرف الگوی عبادتگاه در عالم اسلام، پیامبر اکرم (ص) است. به بیان امروزی، طراح مسجد و ناظر و همکار ساخت آن خود رسول خدا است. در روایات اسلامی آمده است که ایشان خود خطی بر روی زمین به شکل مستطیل کشیدند و حد زمین را مشخص و زمین را به دو بخش؛ مکانی برای زیستن (خانه) و محلی برای عبادت تقسیم کردند. راگِلز¹ نویسنده کتاب باغ و منظر اسلامی² تصویری شماتیک از مسجد پیامبر و حضور درخت در حیاط آن به دست می­دهد که می توان بر اساس اسناد تاریخی و روایی درباره آن بحث کرد (تصویر1).

در خصوص بنای عبادتگاه، شاید مهمترین نکته، مخالفت پیامبر با پیشنهاد صحابه برای تزئین و مسقف کردن مسجد (با خشت و گل) باشد. ایشان در پاسخ صحابه می ­فرمایند: «من میل دارم مانند برادرم موسی سایه­بانی (عریش) داشته باشم». عریش از جنس چوبی است که در بادیه یافت می­ شده است. به کار نبردن آجر و خشت در ساخت سقف و استفاده از شاخ وبرگ نور و تهویه لازم را برای فضا فراهم می ساخت.

در این خصوص، بعضی از فقهای نامدار مانند شیخ طوسی چندان به کراهت سقف زدن و یا استحباب مکشوف بودن آن پایبند بوده اند که گفته اند: «کراهت سقف زدن حتی در موارد نیاز به آن نیز زایل نمی شود و در هوای بارانی ، به مسجد رفتن مورد تاکید نیست، زیرا در روایت است که وقتی زمین با باران خیس می شود نماز را در خانه بجای آورید».

فارغ از مباحث فقهی، به نظر می رسد مسلمانان صدر اسلام در وهله اول به سادگی و دوری از تزیینات در ساخت مسجد (سازوار بودن خانه خدا و خانه خلق خدا) ملزم می­ شوند. رجوع به منابع فقهی از قبیل آنچه در بالا ذکر شد و تفسیر مجدد آن می تواند در زمینه نوآوری در طراحی مسجد به کار آید.

نظر می ­رسد به لحاظ کالبدی در تقسیم محوطه مسجد، مرز مشخصی بین بخش مسقف و حیاط مسجد پیامبر وجود ندارد و مانعی برای دید و حرکت بین دو بخش معماری و منظر متصور نیست، هرچند جهت قبله همواره حتی با توجه به تغییر سمت قبله در سال دوم هجری رو به دیوار، نه حیاط مسجد بوده است.

گذشته از کالبد مسجد پرسشی که می­ تواند در شناخت الگوی منظر مد نظر پیامبر کمک کند نظر ایشان درباره کاشت گیاه در حیاط مسجد است. درباره زمین مسجد پیامبر چند روایت در دست داریم. از جمله اینکه زمين مسجد النبي جایی بود که در آنجا خرما خشك مي‏كردند. بر اساس روایات تاریخی، باغی در مقابل مسجد پیامبر(صلی الله علیه وآله) وجود داشت و در آن چاهی بود به نام «حاء» که رسول خدا (ص) وارد آن باغ می شد و از آن چاه می نوشید.

روایت دیگر این است که در زمین مسجد قبر چند نفر از مشرکان، بناهایی مخروبه و چند درخت خرما وجود داشت که ایشان امر به جابجایی قبرها و قطع درختان کردند و پستی و بلندی های زمین را صاف نمودند. بدین ترتیب در الگوی مد نظر پیامبر، حیاط مسجد فاقد هرگونه درخت و احتمالا منبع آب بوده و این هردو، جایی خارج از محوطه مسجد جستجو می شده است.

از این رو طرحی که راگلز در کتاب باغ و منظر اسلامی از سقف و حیاط مسجد النبی ارائه می می کند نادرست می نماید. تاریخ باغسازی نشان می دهد که حتی تا چند قرن بعد، در حیاط مساجد درخت کاشته نمی شد³.

پی‌نوشت

1. FAIRCHILD RUGGLES
2. Islamic Gardens and Landscapes
3. بعدها برای اولین بار در مسجد جامع کوردوبا و سپس برخی از دیگر نقاط عالم اسلام با توجیه وقف برای اداره مسجد، درخت مثمر کاشته شد.