در طی روزهای گذشته و بعد از تنش های آبی شدید در خوزستان، بالاخره احمدرضا لاهیجان زاده معاون محیط زیست دریایی سازمان محیط زیست در گفتگویی تایید نمود که فعالیت های نفتی در تالاب هورالعظیم عامل اصلی معضلات امروزی این تالاب بوده است (aftabnews.ir). این اعتراف تلخ شاید در نگاه نخست تنها در نابودی یک تالاب محیطی زیستی خلاصه شود اما در نگاهی کلان تر باید این سوال را مطرح نمود که این اتفاق چه پیامدهایی را ازدیدگاه منظرین به همراه داشته است؟
تالاب ها از حاصل خیزترین و مولدترین اکوسیستم ها در سطح کره زمین به شمار می روند که خدمات فراوانی را نظیر کنترل سیلاب، تولیدات کشاورزی، شیلات و تفرج برای تجمعات زیستی شکل گرفته در پیرامونشان، ارائه می دهند (سعیدی و دشتی، 1396).
به طور کلی برای تالاب ها در ارتباط با جوامع زیستی سه کارکرد را می توان در نظر گرفت:
- کارکرد اقتصادی که به رفع نیازهای این جوامع در تولید غذا، کشاورزی، دامداری، حمل نقل اشاره می کند؛
- کارکرد زیست محیطی که به مسائلی از قبیل ذخیره آب، کاهش سیلاب، جلوگیری از طوفان، پناهگاه حیات وحش و دیگری مسائلی از این دست می پردازد
- و نهایتا کارکردهای اجتماعی که به پیوستگی فرهنگی، آداب و رسوم و معنایی در جوامع انسانی در پیرامون تالاب اشاره دارد (قرنی آرانی و همکاران، 1396) (تصویر 1).
تالاب هورالعظیم در غرب منطقه خوزستان، در انتهای رودخانه کرخه و در منطقه مرزی دشت آزادگان واقع شده است. این اندام طبیعی بزرگ مقیاس، در طول تاریخ و در کنار تالاب شادگان و رودخانه های جاری در سطح منطقه یکی از مراکز شکل گیری جوامع انسانی در سرزمین خوزستان بوده است. تعامل جوامع انسانی با این تالاب و شکل گیری کارکردهای سه گانه اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی، به پیدایش منظری منحصر به فرد در این بخش از سرزمین خوزستان منجر شده است.
قرارگیری سکونتگاه های انسانی ساخته شده با مصالح بوم آورد نظیر نی و گِل (کپر)، سازماندهی شده به صورتی ارگانیک بر اساس نیازهای بشر در تعامل با تالاب و به نحوی تاب‌آور در برابر رویدادهای محیطی نظیر سیل، ایجاد شبکه ارتباطی بین سکونتگاه ها بر اساس مسیرهای آبی و با استفاده از بلم های (قایق های) سنتی، ایجاد نوع خاصی از اقتصاد بر مبنای دامپروری گاومیش، تولیدات گیاهان دارویی و کشاورزی مبتنی بر برنج کاری به شکل گیری منظری با بیش از 5 هزار سال قدمت منجر شده است.
در کنار آن مولفه های طبیعی از قبیل، پوشش گیاهی منحصر به فرد شکل گرفته از گیاهان شناور بومی نظیر لوئی، نیلوفر آبی و جگن و همچنین جانورانی نظیر پرندگان مهاجر، آبزیان و … همگی در کنار یکدیگر به پایداری آن کمک کرده است. منظری که شاید بتوان آن را از بقایای منظر بین النهرین تاریخی در این منطقه دانست. منظری که نمونه های اندکی از آن در بخش هایی از خوزستان و عراق همچنان قابل مشاهده است، اما به مثابه هور العظیم با تهدیداتی ناشی از تغییرات اقلیمی، جنگ، بهره برداری و … مواجه هستند.
فعالیت های نفتی در تالاب هورالعظیم در دهه 80 شمسی متاسفانه آسیب های جدی را بر این مولفه طبیعی ارزشمند وارد نمود. در واقع احداث جاده های دسترسی در دل تالاب و ایجاد زیرساخت های استخراجی و اکتشافی صنعت نفت به تدریج سبب نابودی بخشی از تالاب هورالعظیم شد.
تبدیل شدن ساختار یکپارچه تالاب به پنج مخزن جدا از یکدیگر به وسیله جاده های دسترسی و گسسته شدن پیوستگی آن، آلودگی آبی به واسطه نشت مواد نفتی به درون تالاب و از بین رفتن عناصر گیاهی و جانوری موجود، و همچنین خشک شدن بخشی از تالاب به منظور سهولت استخراج نفت، از جمله آسیب های ناشی از فعالیت های نفتی است که اساسا امکان زیست را از ساکنان تالاب سلب نموده است (تصویر 2).
در واقع آسیب های پدید آمده بر تالاب علاوه بر مختل کردن، فرآیندهای زیستی ساکنان نظیر دامپروری، کشاورزی و حمل و نقل، تحولات اقلیمی و زیست محیطی گسترده ایی را از قبیل شکل گیری طوفان های گرد و خاک و همچنین افزایش دمای محیطی به دنبال داشته است. که این شرایط و عدم توجه به ارائه راهکارهایی برای کاهش تاثیرات فعالیت های نفتی مسلما در طی سال های آینده با توجه به تنش شدید ایجاد شده به شکل گیری جریان مهاجرتی از طرف ساکنان بومی تالاب که برای سده ها در این ناحیه سکنا گزیده اند منجر خواهد شد.
شکل گیری جریان مهاجرت از دو زاویه می تواند پیامدهای منظرینی را در سطح منطقه به همراه داشته باشد. اولا آن که، خروج جوامع انسانی از تالاب و متعاقبا از بین رفتن فرایندها و الگوهای زیستی شکل گرفته به واسطه آن ها در بستر تالاب، نابودی منظر فرهنگی پنج هزار ساله بین النهرینی موجود در این ناحیه را سبب خواهد شد. منظری که مسلما شامل عناصر و میراث های عینی- ذهنی گران بهایی است که در نتیجه قرار گیری لایه های تاریخی، انسانی و طبیعی ارزنده بر روی یکدیگر در طی قرن ها شکل گرفته است.
دوما، آنکه مهاجرت ساکنان از مراکز سکونتی پیرامون تالاب هورالعظیم، احتمالا با گسیل شدن جمعیت به نواحی شهری همراه خواهد شد؛ روندی که قاعدتا می تواند به شکل گیری و توسعه پدیده حاشیه نشینی در پیرامون شهرهای بزرگ خوزستان منتهی شود. شهرهایی که هم اینک با معضلات گسترده ایی در این زمینه و در نتیجه مهاجرت های ناشی از جنگ هشت ساله در خوزستان رو به رو هستند. توسعه حاشیه نشینی در شهرهای خوزستان مسلما چالش های فراوانی را برای مدیریت شهرها به وجود خواهد آورد.
ایجاد مراکز سکونتگاهی غیررسمی، بدون برنامه ریزی و فاقد زیرساخت های لازم از جمله این چالش هاست که علاوه بر نابه‌سامانی کالبدی سیمای شهری، مجموعه ای از معضلات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی را در شهرها به دنبال خواهد داشت که این موارد در کنار یکدیگر کیفیت مناظر شهری شهرهای خوزستان را تضعیف خواهد نمود.
منابع:
- سعیدی، یسری، دشتی سولماز.(1396). بررسی مخاطرات زیست محیطی خشک شدن مخازن چهارم و پنجم تالاب هور اعظیم به منظور توسعه میدان نفتی آزادگان با استفاده از روش تاپسیس. مجله علمی و پژوهشی علوم مهندسی و آبیاری 40، 152-139
- قرنی آرانی, بهروز, شریفی‌یار, جواهر, غفاری, سید رامین. (1396). تحلیل اثرات کم‌آبی هورالعظیم بر جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی زندگی روستاییان. پژوهشهای روستائی. (3)8، 422-437.
