با توجه به نوشته‌های حک‌شده بر روی سنگ‌های یادبودی که در مسجد شیان نگهداری می‌شوند این مسجد در سال ۷۴۲میلادی در زمان سلسلۀ تانگ ساخته شده است. تاریخ این مسجد (۱۲۵۰سال) به قدمت تاریخ اسلام است. این مسجد در زمان سلسله‌های سانگ، یوان، مینگ و کینگ تعمیر و گسترش یافته است. به‌خصوص بعد از اینکه آزادی‌هایی برای اقلیت‌های مذهبی در چین به‌وجود آمد هر ساله دولت برای تعمیرات ساختمان مسجد پول پرداخت می‌کند و تا به امروز به‌صورت یک مجموعه بزرگ و شگفت‌انگیز درآمده است. مساحت کل مسجد در حدود ۱۳۰۰۰متر مربع است و ساختمان‌های آن دارای مساحتی در حدود ۶۰۰۰متر مربع هستند. پلان این مسجد مستطیل‌شکل به سمت شرقی- غربی ساخته شده و به چهار حیاط تقسیم شده است.
در داخل حیاط اول یک گذرگاه طاق‌دار قرار دارد که روبه‌روی یک دیوار بزرگ تزئین شده با کنده‌کاری‌های زیبا با پیش‌آمدگی‌های جالب است. گذرگاه طاق‌دار در ابتدای قرن ۱۷میلادی ساخته شده است. در دو طرف گذرگاه، اتاق‌هایی قرار گرفته‌اند که در آن‌ها تعدادی اشیاء از سلسله‌های مینگ و کینگ به نمایش گذاشته شده‌اند.
از درون دالان پنج اتاق، در وسط حیاط دوم، به دروازۀ یادبود سنگی می‌رسیم که با چهار ستون نگهداری می‌شود. در بالای دروازۀ اصلی به زبان چینی نوشته شده است: «بارگاه بهشت». در اطراف دروازه نرده‌های سنگی تراش‌خورده وجود دارند با دو مسیر که در کنار آن‌ها قرار گرفته‌اند. این مجموعۀ سنگی در دورۀ سلسلۀ مینگ ساخته شده است. در پشت این مجموعه دو سنگ یادبود بنا شده‌اند که روی آن‌ها با طرح اژدها تزئین شده است. روی هر دوی آن‌ها دربارۀ تعمیرات مسجد در سلسله‌های مختلف به ترتیب زمانی نوشته‌هایی حک شده است.
دالان سلطنتی در حیاط سوم قدیمی‌ترین ساختمان مسجد است. یک قطعه سنگ به نام «سنگ یادبود ماه» در آن قرار گرفته است که روی آن به زبان عربی توسط یک امام معروف در مورد چگونگی محاسبۀ تقویم اسلامی نوشته شده است.
در مرکز حیاط سوم «برج درون‌گرایی» به عنوان مناره عمل می‌کند که بلندترین ساختمان مسجد است و برای فراخواندن مردم به انجام مناسک مذهبی استفاده می‌شود. این مناره ۲ طبقه با سقف هشت‌وجهی‌اش استوار و بلند در مرکز حیاط ایستاده است. در قسمت شمالی مناره تالار کنفرانس واقع شده است که در آن کپی دست‌نوشته‌هایی از قرآن و نقشۀ مکه در زمان سلسلۀ مینگ کینگ نگهداری می‌شود.
در حیاط پایانی چیزی که در ابتدا دیده می‌شود «عمارت کلاه‌فرنگی خدای واحد» است که بنای ویژه‌ای است با ترکیبی از گذرگاه طاق‌دار و عمارت کلاه‌فرنگی چینی. عمارت کلاه‌فرنگی به عنوان قسمت اصلی بنا به شکل شش‌ضلعی ساخته شده است.در کل معماری بنا به‌صورت یک ققنوس است که بال‌هایش را باز کرده و آمادۀ پرواز است. به همین دلیل به «عمارت ققنوس» معروف شده است
وقتی که جلوتر حرکت می‌کنید و از پله‌ها بالا می‌روید به محوطۀ بزرگی که در انتهای آن تالار بزرگ و زیبایی است که در آن نماز برگزار می‌شود. این بنا دارای پیش‌آمدگی ها و طاقچه‌های بزرگ و پشت‌بام‌های پوشیده از سفال‌های آبی‌رنگ است و بر روی سقف نوشته‌های مذهبی زیادی کنده‌کاری شده است. در داخل تالار، دیوارها از آیه‌های قرآن پوشیده شده است که بر روی تکه‌های بزرگ چوب کنده‌کاری شده‌اند. از این تکه‌های چوب ۶۰۰ عدد به زبان عربی و ۳۰ عدد به زبان چینی هستند.
این مسجد در کنار بازار قرار گرفته است که دقیقاًً ساختار یک محلۀ اسلامی را نشان می‌دهد اما نقاشی‌ها و فرم‌های به‌کار رفته در مسجد به سبک چینی هستند. از نکات متفاوتی که در این مسجد دیده می‌شود استفاده از رنگ‌های آبی و سبز و طاق‌های قوسی‌شکل است که در سایر بناهای چینی دیده نشده است و مشخصاً از معماری اسلامی گرفته شده‌اند.
نویسنده: مینا براتی
سردبیر: گوران عرفانی
*برگرفته از سفر علمی پژوهشکدۀ نظر به چین در سال ۱۳۸۹.
