بین الحرمین یک (پهلوی دوم) – قسمت اول

در اولین اقدامات توسعه ای حریم شاهچراغ در دوران پهلوی دوم، مردم و مدیران چه نقشی داشتند؟

توسعه حریم شاهچراغ

شاهچراغ مردم: فضاهای مذهبی در اسلام و در ایران در گذشته ای نه چندان دور، بخش اصلی رویدادهای اجتماعی در زندگی روزمره مردم بودند. شاهچراغ شیراز به مثابه فضای شهری با عملکرد؛ مذهبی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی به عنوان نقطه عطفی از تاریخ زندگی مردم شیراز، حکم نهادی مذهبی-اجتماعی را داشت که علاوه بر “جلب سیاحان” (نام قدیم  معاونت گردشگری)، میعادگاه مردم با باورها و اعتقاداتشان در طول روز و هفته بود.

در دوران قاجار و پهلوی اول صحن مسجد نو- هم جوار با شاهچراغ- فضایی شهری و بستری برای بسیار از رویدادها و اتفاقات روزانه اجتماعی و رویدادهای مهم تاریخی بود. (تصویر 1)

رویدادهای سیاسی از جمله تحصن آزادیخواهان در صحن مسجد نو و حریم شاهچراغ، رویدادهای مذهبی از قبیل روضه خوانی در ایام شعبان و عزاداری حسینی در ایام محرم و صفر، برگزاری مراسم های نظیر ختم و … مکانی جهت تکریم و دفن شخصیت های مهم مذهبی و اجتماعی شهر در صحن مسجد نو و حریم شاهچراغ رقم می خورد.

در دوره پهلوی دوم از دیگر آیین های مذهبی که در صحن شاهچراغ رواج داشت، رسم بیعت در پنج شنبه ها با زیارت شاهچراغ با خواندن تسبیح: “یا شاهچراغ، یا پدر شاهچراغ، یا شاهچراغ، بیعت ما با تو درسته، لعنت به کسی که عهد او با تو سسته”.از طرفی عهد بستن از دیرباز، سنت قدیمی مردم با حرم مطهر شاهچراغ در نقاط عطف زندگیشان بوده است.

برای هفتاد ساله ها رویدادی از اصلاح مو در صحن حرم و متبرک شدن در پنج سالگی، پیمان ازدواجی مبارک (عقد پوی حرمی، عقد بالوی سر آقو) و بریدن پارچه چادر نماز عروس، برگزاری مراسم عروس کشونی در مقابل حرم شاهچراغ در 25 سالگی، متبرک کردن کودکشان در چهل روزگی با گام نهادن به حرم شاهچراغ، تحویل سال نو در 70 سال عمر، عزاداری عاشورای حسینی؛ برای جوانی 35 ساله خاطراتی از تبرک کردن مداد کنکور تا پلی برای تعبیر رویاها.

لذت زیارت و ارتباط با حرم هم معطوف بود به حرکت از طاق و گذرهای پیچ در پیچ بافت تاریخی که هر از چندگاهی نگاهت معطوف شود به گنبد بقعه متبرکه و با فضایی با مقیاس انسانی آرام آرام تو را به طواف و زیارت دعوت کند. (سوال: حرم شاهچراغ در حال حاضر برای نوجوان ها و جوان ها چه جایگاهی دارد؟)

شاهچراغ مدیران: با افزایش جمعیت شهر از یک طرف و تسهیل در حوزه زیارت و سیاحت، شاهچراغ در باور متخصصین و مدیران از تک بنای معماری و تمرکز بر تعمیر گنبد و … خارج شد و به مثابه عملکردی زیارتی، توریستی با ابعاد وسیع تر دیده شد. آغاز این تغییرات در حریم شاهچراغ از ابتدای دوران محمدرضا پهلوی شروع شد.

اقدامات: اولین گام خیابان کشی های اطراف حرم و خیابان احمدی (با عناوین رایجی میان عامه و مدیران مثل خیابان حضرتی، خیابان شاهچراغ) با تخریب بخش عظیمی از بازار مرغ، و فلکه شاهچراغ روبروی حرم، از حدود سال 1330 آغاز شد و با هدف جلوگیری از آسیب به سه مسجد ، احتمالا مسجد نو، مسجد سر دُزک و مسجد آقا قاسم، عملیات عمرانی آن تا حدود سال 1335 ادامه داشت. (تصویر 2)

طبق تصویر 2 در حریم بقعه شاهچراغ و امامزاده میرمحمد محله ای مسکونی و بازاری موسوم به بازار آقا وجود داشت. در سال 1334 اهالی ساکن اطراف بازار آقا، درخواست رسیدگی به بازار آقا و رفع خرابی های آن را کردند که محل نخاله در جوار حرم مقدس امامزاده میرمحمد شده است.

پیروی درخواست مردمی و خرابی بخشی از بازار آقا، شهرداری در سال 1335 سقف شکسته بازار را تخریب نمود و در سال 1338 برای ایجاد بازاری در خور حرم و تسهیل امور زائرین، دستور به ساخت مغازه ها به شیوه نوین با تبدیل عرض عبوری میان دکان ها از 5.4 متر به حداقل 6.5 متر را داد و کسبه طبق نقشه ارائه شده از شهرداری مغازه ها را مرمت کردند. (تصویر 3)

کمبود فضای مناسب در حریم حرم مطهر برای سیل جمعیت ساکن و زائر از یک سو و اهمیت جایگاه مذهبی شاهچراغ به صورت ملی از دیگر سو، تخریب بافت میان دو حرم را، از نظر مدیران و متخصصین ضروری کرده بود. جریان فکری موسوم به بین الحرمین برای اتصال حرم مطهر شاهچراغ به حرم مطهر امامزاده میرمحمد (واقع در صحن امروزی شاهچراغ)؛ تاریخچه ای در سفر محمدرضا پهلوی به شیراز و ریشه در سال 1348 دارد.

جریان اول توسعه صحن به منظور اتصال صحن دو حرم میراحمد و میرمحمد و حذف بازار بین الحرمین (مرمت در سال 1338) در حدود سال 1348 رخ داد که بین این دو امامزاده به زعم مدیران، بافت مسکونی و تجاری با وضعیت نامطلوبی قرار گرفته بود.

اجرایی شدن طرح بین الحرمین 1 مستلزم تخریب بخشی از خانه های هم جوار بازار آقا بود و کسبه بازار در نامه ای به دلیل آواره شدن ساکنین اطراف حرم که از خانواده های کم بضاعت بودند درخواست توقف این طرح را کردند، شاید بتوان گفت یکی از اولین کارزارهای جمع آوری امضا برای جلوگیری از توسعه حریم شاهچراغ به ازای تخریب، مربوط به این دوره باشد.

البته این درخواست مردمی از آگاهی نسبت به اهمیت بافت تاریخی نبود، بلکه قاعدتا پیروی منافع شخصی گروهی از کسبه و ساکنین منطقه بود که به صورت محلی آغاز شد و از طرف حکومت بدان توجهی نشد.(تصویر 4)

در گام های اول توسعه پس از شکل گیری سازمان برنامه مدیران و سیاست گذاران به عنوان نقطه سرآغاز چرخش فکری جریان های توسعه را رقم می زدند. توسعه حریم شاهچراغ از جمله اقدامات توسعه محور مدیران بدون اتکا به برنامه ای کلان و به صورت شتابزده صورت گرفت.

ساکنین محلی نیز با عدم آگاهی نسبت به میراث فرهنگی و اهمیت بافت تاریخی به عنوان اصالت هزار ساله شهر، به دنبال منافع شخصی خود مخالف با تخریب بافت بودند و عموم مردم اعم از ساکنین شیرازی و غیر شیرازی در این دوره به دلیل عدم آگاهی نسبت به اهمیت جایگاه بافت تاریخی شهرها در این اقدام خواسته و تاثیری نداشتند.

تفکر: با توجه به طرح 57 هکتاری بین الحرمین و باز شدن مجدد پرونده آن در سال 1400 پس از چندسال وقفه و تخریب بخش وسیعی از بافت، عبرت از گذشته مستلزم یادآوری و تفکر است. مسئله بافت تاریخی شیراز با اتهام بافت فرسوده و اقدامات شتابزده و بدون برنامه حل مسئله است یا…؟