نقدی بر نحوۀ برگزاری مسابقۀ طراحی پهنۀ جنوبی دریاچۀ شهدای خلیج‌فارس

در آذرماه ۱۳۹۶، با تصمیم پیروز حناچی، معاون فنی و عمرانی وقت شهرداری تهران، طرح اتصال پهنۀ ‌جنوبی دریاچۀ شهدای خلیج‌فارس به اراضی پارک جنگلی چیتگر به مسابقه گذاشته شد. این مسابقه به صورت محدود و با دعوت از ۲۹ گروه از مشاوران، در دو مرحله برگزار شد (برگزاری مسابقۀ طراحی پل دریاچۀ شهدای خلیج فارس به اراضی پارک جنگلی چیتگر،‌ ۱۳۹۶؛ اتصال دریاچۀ شهدای خلیج فارس به پارک چیتگر با ساخت پل،۱۳۹۶). اتصال مذکور در قالب یک پل روگذر، با عملکردی مشابه پل طبیعت، بناست دو مجموعۀ تفریحی را از روی پل حکیم به یکدیگر متصل کند تا «امکان دسترسی عابران پیاده و همچنین دوچرخه‌سواران به هر دو پهنۀ تفرج‌گاهی تسهیل شود» (فراخوان طراحی یک پل در منطقۀ چیتگر، ۱۳۹۶). حفظ اصول زیبایی‌شناسی شهری، حفظ هویت طبیعی،‌ تقویت جنبه‌های گردشگری، افزایش تعاملات اجتماعی و پیش‌بینی دسترسی‌های اضطراری و خدماتی و امدادی، قابلیت سرمایه‌گذاری برای بخش خصوصی و غیردولتی از طریق ایجاد جذابیت‌های اقتصادی در طرح، ایجاد فضاهای مناسب، مفرح و خاطره‌انگیز برای بهره‌گیری از دید و منظر دریاچه و بوستان جنگلی، از جمله اهداف مهم این طرح عنوان شده‌است (فراخوان طراحی یک پل در منطق چیتگر، ۱۳۹۶؛ حسینی، ۱۳۹۷). تعریف و به مسابقه‌گذاشتن چنین پروژه‌ای اقدامی بسیار مبارک در عرصۀ توسعۀ شهری است، اما فرآیند برگزاری و نحوۀ برخورد با موضوع، کاستی‌های فراوانی دارد. این موارد را می‌توان در شفاف‌نبودن مراحل برگزاری مسابقه، عدم امکان دسترسی عموم به اطلاعات و فرایند برگزاری مسابقه و مواجهۀ معمارانه با موضوعی با ماهیت منظر، خلاصه کرد.

مسابقه‌ای در این سطح و با این درجه از اهمیت، نیازمند یک پایگاه اطلاع‌رسانی مجزا، مدارک و اسنادی است که برای عموم قابل دسترس باشد. چنانچه اگر امروز عنوان مسابقه را گوگل کنید جز اطلاعاتی کلی چیزی به دست نمی‌آید. حتی اسامی گروه داوری مشخص نیست و تنها در جایی عنوان شده ‌است که «تیم داوران تقریباً همان افرادی بودند که در هیئت داوری پل طبیعت قرار داشتند» (توضیحات پیروز حناچی در مورد طرح برگزیدۀ مسابقۀ طراحی پهنۀ جنوبی دریاچۀ چیتگر، ۱۳۹۷). این درحالی است که امروز با جستجو در گوگل نمی‌توان تیم داوری مسابقۀ پل طبیعت را نیز یافت. تنها اطلاعات موجود در پایگاه‌های اینترنتی از فرایند مسابقه نیز، به این شرح است که در مرحلۀ نخست مسابقه در مجموع ۲۰ اثر به دبیرخانه تحویل داده شد که پس از انجام داوری در تاریخ ۲۹ اردیبهشت ماه ۱۳۹۷پنج اثر منتخب اعلام شده و به مرحلۀ دوم راه یافتند و در نهایت اثر برگزیده در تاریخ ۲۱ خردادماه ۱۳۹۷ معرفی گردید (نمایشگاه «مسابقۀ اتصال دریاچۀ شهدای خلیج‌فارس به بوستان چیتگر» و نتایج مرحلۀ اول، ۱۳۹۷). البته اسامی پنج طرح برگزیده و طرح منتخب نیز مشخص‌اند و از طریق گروه‌های طراحشان می‌توان به آثار دست‌ یافت. اینکه این مشاوران با چه معیارهایی انتخاب شده‌اند و بر مبنای چه برنامه‌ای طراحی کرده‌اند نیز روشن نیست.

در دریاچۀ شهدای خلیج‌فارس و پارک جنگلی چیتگر ما با ویژگی‌های منظری، از مسائل اکولوژیکی و زیرساختی گرفته تا مسائل بصری و هویتی مواجهیم. اما در تعریف مسئلۀ مسابقه به هیچ‌یک از این موارد پرداخته نشده ‌است، جز تعابیر کلی چون توجه به دید و منظر، حفظ هویت طبیعی، زیباشناسی و از این دست. شاید در پشت پرده، این مسائل مطرح شده باشند که به دلیل عدم شفافیت و اطلاع‌رسانی صحیح امروز قابل بازیابی نیستند و نتایج مسابقه نیز بیانگر ضعف در تعریف پروژه به‌عنوان یک پروژه با ویژگی‌های منظر است. با توجه به اهداف کلی مطرح‌شده در پایگاه‌های خبری که خلاصۀ آن در پاراگراف نخست آمده ‌است و با مراجعه به پنج طرح منتخب، غلبۀ رویکرد فرمی و کالبدی معمارانه مشخص است. قطعاً تک‌تک این پنج طرح ویژگی‌های مثبت و منحصر به فردی دارند اما فقدان کل‌نگری رویکرد منظرگرا که سیستم اکولوژیکی_انسانی را توأمان با یکدیگر لحاظ کند، در تعریف مسابقه و به تبع آن در طرح‌های منتخب مشهود است. دبیر هیأت داوران مسابقه، پروژه منتخب، طرح ارائه شده از سوی مهندس «آرش مظفری» را چنین توصیف می‌کند: «طرح برتر مسابقه شامل یک دستگاه پل دایره‌ای‌شکل و همچنین یک چرخ و فلک عظیم‌الجثه است، پل به لحاظ ارزش‌های زیباشناختی تداعی‌کنندۀ سایه چرخ و فلک بر زمین است و این سازه‌ها در عین مدرن‌بودن، واجد برخی ارزش‌های معماری ایرانی هستند؛ چراکه طراح، سازه‌های خرپای پل و همچنین چرخ و فلک را تبدیل به یک هندسه جذاب ایرانی کرده‌است. موقعیت مکانی اجرای پروژه به خوبی در این طرح دیده‌ شده ‌است و ترکیب پل کریدور‌شکل و چرخ و فلک مرتفع، حس حرکت و سکون را به‌صورت توأمان به بازدیدکنندگان القا می‌کند» (مقصدی دیگر برای گردشگری در تهران، ۱۳۹۷). رویکرد منظرگرا در هیچ کجای این تعریف نمی‌گنجد.

در راستای تمایز قائل‌شدن میان رویکرد منظرگرا و رویکرد معمارانه (کالبدی)، معماری همواره در جبهۀ فرم، فاصله، بصری و فیگوراتیو بودن ایستاده ‌است. این رویکرد عموماً امپریالیستی، خودرأی، هدف‌محور، خودبینانه، اقتدارگرایانه و مقاوم در برابر تغییر و اصلاح است. در مقام مقایسه، یک رویکرد منظرگرا، مبتنی بر جامعه است. ساخت را با مدیریت، توسعه را با حفاظت، و تفکر فضایی را با تفکر فرایند محور، ترکیب می‌کند. طراحی فرم را با طراحی تجربه ترکیب می‌کند. این رویکرد اساساً ریشه در مفهوم زمین دارد، به معنای زمین و مردم. در این چارچوب، منظر به‌عنوان یک مفهوم با تعریف ایستا نیست. بلکه فضایی استدلالی را برای همکاری‌ها و حتی یکپارچگی علمی و عملی پیشنهاد می‌دهد. اما این‌که چگونه عملیاتی می‌شود وابسته به هر پروژه و مشارکت‌کنندگان آن متغیر خواهد بود.

شفافیت و اطلاع‌رسانی از مرحلۀ تصمیم‌گیری در رابطه با برگزاری چنین مسابقه‌ای قطعاً از خطاهای تعریف و برنامه‌ریزی مسابقه می‌کاست. در چنین موضوعاتی با ماهیت‌های چندگانه و چند دیسیپلینی واجب است که نظرات تخصص‌های مختلف به دقت لحاظ گردد. چنانچه در تعریف موضوع مسابقه با توجه به ماهیت آن، رویکرد منظرگرا و ویژگی‌های منظری پروژه، لحاظ می‌گردید و اهداف، معیارها و اجزایش برای شرکت‌کنندگان روشن می‌شد، شاهد طرح‌هایی به مراتب متفاوت‌تر بودیم. ضمن اینکه با ورود این رویکرد به عرصۀ تصمیم‌گیری ممکن بود گروه‌های دعوت شده به مسابقه نیز تفاوت می‌یافتند. ضمن اینکه سازوکار مناسبی برای اطلاع‌رسانی، دریافت بازخوردها و مشارکت ذی‌نفعان در فرایند برنامه‌ریزی و طراحی لحاظ نشده ‌است.

منابع و مآخذ

• برگزاری مسابقۀ طراحی پل دریاچۀ شهدای خلیج‌فارس، به اراضی پارک جنگلی چیتگر، پایگاه خبری اسکان، ۱۳۹۶.http://www.eskannews.com. (تاریخ مراجعه: ۲۹/ ۱۰/ ۱۳۹۷).
• اتصال دریاچۀ شهدای خلیج فارس به پارک چیتگر با ساخت پل، شهرنوشت، ۱۳۹۶ . قابل دسترس درhttp://shahrnevesht.tehran.ir/ArticleId/30571/1396-12-2-103314 (تاریخ مراجعه: ۲۹/ ۱۰/ ۱۳۹۷).
• فراخوان طراحی یک پل در منطقۀ چیتگر، تین‌نیوز، ۱۳۹۶.https://www.tinn.ir/fa/tiny/news-157627. (تاریخ مراجعه: ۲۹/ ۱۰/ ۱۳۹۷).
• حسینی، ن.، ۱۳۹۷. جزئیات طرح اتصال پهنه جنوبی دریاچه خلیج فارس به بوستان چیتگر. خبرگزاری مهر،  https://www.mehrnews.com/news/4349594/. (تاریخ مراجعه: ۲۹/ ۱۰/ ۱۳۹۷).
• توضیحات حناچی در مورد طرح برگزیدۀ مسابقۀ طراحی پهنۀ جنوبی دریاچۀ چیتگر، ایران آنلاین، ۱۳۹۷. قابل دسترس در ion.ir. (تاریخ مراجعه: ۲۹/ ۱۰/ ۱۳۹۷).
• نمایشگاه «مسابقه اتصال دریاچه شهدای خلیج‌فارس به بوستان چیتگر» و نتایج مرحلۀ اول، ۱۳۹۷. URL MemarNews.com. (تاریخ مراجعه: ۲۹/ ۱۰/ ۱۳۹۷).
• مقصدی دیگر برای گردشگری در تهران، همشهری‌آنلاین، ۱۳۹۷. http://www.hamshahrionline.ir/news/410510. (تاریخ مراجعه: ۲۹/ ۱۰/ ۱۳۹۷).