یونسکو تقسیم‌بندی و تعاریف مشخصی برای میراث جهانی ارائه داده است، با توجه به این تقسیم‌بندی، میراث جهانی به دو دستۀ طبیعی و فرهنگی تقسیم‌بندی می‌شوند. میراث فرهنگی که دارای منظر فرهنگی است، خود به سه دسته قابل تفکیک است: «منظر طراحی‌شده»، «منظری که به طور ارگانیک تکامل یافته» و «منظر تداعی‌کننده». مناظر فرهنگی طراحی‌‌شده به طور خاص و با هدفی از پیش ‌تعیین‌شده طراحی می‌شوند؛ مانند پارک‌ها و باغ‌های تفرجگاهی. منظری که به طور ارگانیک تکامل یافته، در ابتدا الزامات اجتماعی، اقتصادی، نهادی یا مذهبی نتیجه شده و در پاسخ به محیط به شکل کنونی توسعه یافته است. «منظر تداعی‌کننده» به سنت‌های فرهنگی مربوط می‌شود و مکانی فیزیکی است که جنبه‌های ناملموس میراث فرهنگی در آن گنجانده شده است.

محوطۀ باستانی سازه‌های آبی واقع در شهر شوشتر، در سال ۱۳۸۸ به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. محوطۀ آسیاب‌ها که از شاهکارهای مهندسی دوران باستان بوده، نمونۀ کاملی از طرح آمایش سرزمین در اعصار کهن است. بنابر شواهد موجود، بسیاری از اراضی کنونی که به صورت دیم در حوزۀ شهرستان شوشتر کشت می‌شوند، در گذشته با ایجاد شبکه‌های آبیاری هوشمندانه به صورت آبی کشت می‌شده‌اند. «لرد کرزن» در کتاب «ایران و قضیۀ ایرانیان»، آبشارهای شوشتر را به آبشارهای هوراتی در تیرولی (ایتالیا) شبیه دانسته است. «ابن‌بطوطه» و «مادام دیولافوا» نیز در خاطرات خود از عظمت این مجموعه یاد کرده و مهندسی آن را تحسین‌ کرده‌اند. اما میان تمامی ویژگی‌های این مجموعه، کدام شاخصه‌ها برای ثبت در میراث جهانی یونسکو در اولویت بودند؟ معیار اول این است که این مجموعه دستاورد بی‌نظیر از نبوغ بشر است؛ بررسی نوع شکل‌گیری این تأسیسات و دیگر بررسی‌های علمی بیان‌گر این موضوع است که به منظور ایجاد چنین مجموعه‌ای، علوم مهندسی و تجارب گسترده‌ای به‌  کار گرفته شده که منطبق با دستاوردهای علمی در زمینه‌های مهندسی آب، رودخانه، هیدرولیک و غیره است. معیار دوم این است که نمایانگر تبادل ارزش‌های بشری در حوزۀ فرهنگی و دورۀ زمانی خاص است؛ علاوه بر مسائل مرتبط با مهندسی آب،‌ در این مجموعه با نمونه‌هایی از مسائل فرهنگی نیز روبرو هستیم از جمله چهارتاقی‌ها و یا معماری برون‌گرای اطراف مجموعه اشاره کرد. و سومین معیار این است که این مجموعه نمونه‌ای از سکونتگاه بشری، کاربرد زمین یا دریا است که نشان‌گر یک فرهنگ خاص یا تعامل انسان با محیط است؛ این سازه‌ها در زندگی روزانۀ مردم این منطقه هم نقش داشتند و دارند. با توجه به گرمای هوا در فصل تابستان، هر یک از خانه‌های شوشتر، دارای شوادان بوده‌اند و از این فضاها برای استراحت استفاده می‌شده است. از طرف دیگر، شوشتر توسط کانال‌ها و تونل‌های آبی احاطه شده و کانال‌های زیرزمینی آب در آن حفر شدهه است. این کانال‌ها از شوادان منازل می‌گذشته و آب مورد نیاز هر خانه را تأمین می‌کرده است.

به دلیل معرفی‌شدن این اثر به عنوان یک اثر جهانی و به دنبال آن افزایش تقاضا برای بازدید از مجموعه، متولیان و علاقه‌مندان به این اثر درصدد برآمده‌اند تا اقداماتی برای جذاب‌ترکردن مجموعه انجام دهند؛ ازجمله رهاسازی مرغابی و ماهی در محوطۀ سازه‌های آبی که چنین اقداماتی در بلندمدت می‌تواند برای محوطه و بازدیدکنندگان ایجاد مشکل کند. از دیگر کاستی‌های مجموعه می‌توان به نحوۀ حصارکشی و مسیرهای مشخص‌شده برای بازدید اشاره کرد که امکان بازدید مناسب از مجموعه را برای بازدید‌کننده فراهم نمی‌کند.

بنابراین اگرچه مجموعۀ سازه‌های آبی منشأ شکل‌گیری خود را مدیون وجود آب و مواهب طبیعی پیرامون بوده، اما چنانکه بیان شد، ارزش‌های منظرین این اثر چیزی فراتر از آب و سازه است. با توجه به تعاریف ارائه‌شده پیرامون پدیده‌های طبیعی و فرهنگی و تقسیم‌بندی یونسکو و با توجه به ارزش‌ها و کارکردهای اثر که پیش‌تر در قالب معیارها و دلایل ثبت اثر عنوان شد، سازه‌های آبی شوشتر را می‌توان منظری فرهنگی و از نوع «طراحی‌شده» به شمار آورد که به صورت هدفمند و بر اساس برنامه‌ریزی از پیش ‌تعیین‌شده توسط انسان شکل گرفته است. در مجموع ارزش‌های ذاتی اثر به خودی‌خود و بدون نیاز به افزودن عناصر ناهمگون، برای جذب مخاطب بسنده است و تنها کاری که باید انجام داد بازشناسی و بازشناساندن آنها به مخاطب امروزی است.

متن مرجع: مجلۀ منظر