طرح توسعۀ حرم رضوی در گذر زمان (قسمت سوم: جمهوری اسلامی)

پس از انقلاب اسلامی مداخله مستقیم (اعمال دولتی) و غیرمستقیم (اعمال توسط قوانین اجراشدۀ شهرداری‌ها) در بافت مرکزی شهر مشهد صورت گرفت. محدودۀ مداخلۀ مستقیم اجرای دو طرح عظیم به شرح زیر است:

طرح توسعۀ حریم حرم مطهر حضرت رضا (ع)

طرح توسعۀ حرم رضوی در سال 1360 توسط آستان قدس رضوی تهیه و به مرحله اجرا درآمد. هدف طرح توسعۀ حرم از 120 هزارمترمربع به حدود ۶9۰ هزار مترمربع تا سال 1380 بود. برای پیشبرد اهداف طرح توسعه، سازمان عمران و توسعۀ حریم حرم مطهر وابسته به آستان قدس رضوی تشکیل شد و به منظور اجرای این طرح، علاوه بر املاکی که در دورۀ پهلوی دوم، به منظور ایجاد فضای باز و سبز آزادشده بود؛ املاک و مستغلات موجود که بالغ بر 2500 قطعه زمین، اعم از تجاری و مسکونی که در مجموع حدود 225000 متر مربع مساحت را شامل می‌شد، توسط آستان قدس رضوی خریداری شد (آستان قدس رضوی، 45:1371). نتیجۀ این طرح تخریب بخشی دیگر از بافت پیرامون حرم رضوی بود.

طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر

در این طرح اجراي يک رينگ جديد در نزديکي حرم با مسيرهايي شعاعي که به حرم منتهي ‍‌‌‌‌مي‌شوند، پيشنهاد شده است. اجراي این طرح به معناي تخريب تمام بافت پيراموني براي تأمين نيازهاي زائران و پارکينگ خودرو خواهد بود. مسير مدور پيراموني در نزديکي حرم براي کاهش فشار ترافيکي محدوده پيش‌بيني شده و علاوه بر دسترسی سواره، چهار مسير پياده را به عنوان تفرجگاه در نظر گرفته است. مشکل اساسي طرح، مواجهه با مالکاني است که مايل به ترک زمين خود نيستند. پيش‌فرض‌هاي اوليه از اجبار مالکان مبني بر فروش و ترک املاک خود و نادیده‌گرفتن فرآیند مشارکت فعال ساکنان و شهروندان در مسیر اجرایی‌شدن طرح، حکایت دارد. سلسله مراتب دسترسی در مسيرهاي طراحي‌شده، جانمایی فضاهاي اقامتي و پارکينگ‌ها به گونه‌اي است که زائران ثروتمند (که حداکثر 30 درصد از زائران را شامل مي شوند) بدون مواجهه با ديگر بخش‌هاي شهر از طریق خيابان‌هاي جديد با هتل‌هاي مجلل مستقيماً به حرم راه می‌یابند. به منظور احياي کالبدی منطقه در طرح فوق استفاده از سبک‌هاي جديد ساختماني پيشنهاد شده است. این طرح به افزايش تضاد شهري دامن زده و به حاشیه‌نشینی اقشار کم‌درآمدی که امکان کسب درآمد از زوار برایشان فراهم بود، منجر شده است. طرح طاش نمونۀ روشنی از تلاش مجریان آن برای پیوستن به اقتصاد جهاني محسوب می‌شود که با تضعیف قدرت‌های محلی در شهر همراه شده است (Keimanesh,2011:89).این طرح توسط مهندسین مشاور طاش تهیه و در سال 1378 در شورای عالی شهرسازی و معماری و کمیسیون مادۀ پنج به تصویب رسید.

در تاریخ 6 شهریور ۱۳۹۶ شورای عالی معماری و شهرسازی لغو طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر را به تصویب رساند. شورای عالی شهرسازی «برنامۀ راهبردی بهسازی و هدایت موزون توسعه در بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (ع)» را مورد بررسی قرار داد و ضمن تأکید بر کلیۀ رویکردها و مفاد مصوبات پیشین شورای عالی مقرر شد:

۱. با عنایت به مفاد مصوبۀ مورخ ۹۳.۱۰.۸ و ۹۵.۱.۲۳ شورای عالی شهرسازی و معماری و به جهت لزوم پاسخگویی به مسائل مربوط به محدودۀ پیرامون حرم مطهر در پیوند با کلیت شهر مشهد به ویژه حوزۀ مرکزی شهر، ضروری است طرح حوزۀ مرکزی شهر تهیه شده و به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری برسد.

۲. به منظور جلوگیری از تداوم اقدامات مغایر با حفاظت از حیثیت مکان و ارزش‌های ملموس و ناملموس بافت تاریخی_فرهنگی پیرامون حرم مطهر، از این تاریخ، طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (ع) – مصوب سال ۱۳۸۷- لغو و اجرای آن متوقف می‌گردد.

۳. راهبردهای «برنامۀ بهسازی و هدایت موزون توسعه در محدودۀ حرم مطهر رضوی» به شرح پیوست مورد تأیید قرار گرفته و مقرر می‌شود اصلاح و تکمیل برنامه بر اساس اهداف و راهبردهای تکمیل‌شده صورت پذیرد.

۴. مقرر شد گزینۀ دوم ارائه‌شده توسط مشاور (موسوم به حداکثر تغییر در طرح ملاک عمل- نقشه پیوست) پس از انجام اصلاحات با رویکرد حداقل مداخله در بخش‌های باقی‌ماندۀ بافت شهری (بخش‌هایی که مشمول اجرای طرح نشده‌اند) و با رعایت موارد مندرج در بند ۶ مصوبه، مبنای پاسخگویی به مسائل جاری موجود در روند ساخت‌وسازهای بافت‌شهری پیرامون حرم و تهیۀ طرح تفصیلی ویژه قرار گیرد.

۵. به منظور تجدیدنظر بنیادین در مبانی نظری و سازوکارهای تهیه، راهبری، تصویب، اجرا و نظارت بر طرح و برنامه ناظر بر سامان‌دهی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (ع)، بر مبنای شأن و حیتثیت مکان، مبتنی بر استمرار هویت معنوی و تاریخی مجموعۀ حرم مطهر و بافت شهری بلافصل آن و توجه به مفهوم زیارت و سکونت، متضمن وجوه تاریخی، اجتماعی، اقتصادی، حقوقی و پیوند محدوده با شهر، طرح تفصیلی ویژۀ محدودۀ پیرامون حرم مطهر، با توجه به گزینۀ دوم، توسط شرکت عمران و بهسازی شهری و تحت راهبری و نظارت شورا موضوع بند ۹ مصوبه تهیه گردد.

۶. در تکمیل گزینه دوم و ارائۀ پهنه‌بندی و ضوابط آن، رعایت موارد زیر الزامی است:

الف. در مورد محور شارستان: حذف بخش‌های اجرانشده محور شارستان، تغییر مقطع عرضی و کاهش عرض سواره در بخش‌های اجراشده.

ب. در مورد ره‌باغ‌ها: تبدیل ره‌باغ‌های اجراشده به گذر تجهیزشدۀ پیاده، توقف اجرای امتداد ره‌باغ‌هایی که به صورت نیمه اجرا شده‌اند و تبدیل امتداد مسیر به گذر تجهیزشده پیاده، حذف ره‌باغ‌های اجرا‌نشده طرح بهسازی و نوسازی، انطباق ره‌باغ‌ها بر امتداد گذرهای تاریخی تخریب‌شده و احیای گذرهای مذکور.

ج. ضروری است پهنه‌بندی‌ها و ضوابط گزینۀ دو بر اساس موارد زیر اصلاح شود:

ج-۱. کلیۀ رویکردهای مصوب شورای‌عالی شهرسازی و معماری از جمله توجه به مقیاس انسانی و ایجاد هماهنگی در ساخت و سازهای جدید با ویژگی‌های بافت‌تاریخی، مراکز محلات و کانون‌های فرهنگی و اجتماعی و…)، رعایت دانه‌بندی اصیل بافت تاریخی، کاهش تراکم‌ساختمانی، حفظ، حمایت و ارتقای کارکرد سکونت در محدوده طرح؛

ج-۲. توجه به مفاد بند ۴ مصوبه، موضوع حداقل مداخله کالبدی در بافت‌شهری که مشمول طرح نوسازی و بهسازی نشده‌اند؛

ج-۳. رعایت ضوابط حرایم حرم مطهر امام‌رضا (ع) – مصوب سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری- ضوابط حرایم کلیه آثار ثبتی و ضوابط عمومی حفاظت از بافت‌های تاریخی.

۷. گزینه دوم ارائه‌شده توسط مشاور، بر اساس موارد مذکور در بند ۶ و با توجه به مصوبه مورخ ۹۶.۳.۱۷ کمیسیون ماده پنج شهر مشهد، ظرف مدت سه ماه از ابلاغ مصوبه اصلاح و تکمیل شده و پس از تأیید کمیتۀ تخصصی معماری، طراحی‌شهری و بافت‌های واجد ارزش، توسط دبیر شورای‌عالی شهرسازی و معماری ابلاغ گردد.

۸. ضروری است نظام تشکیلاتی مشارکت‌های مردمی و عمومی جهت حفاظت، بهسازی و ارتقای وضعیت اجتماعی و کالبدی محدودۀ پیرامون حرم مطهر تهیه گردد.

۹. به منظور سیاستگذاری جهت تهیۀ طرح تفصیلی ویژۀ بافت پیرامون حرم مطهر امام‌رضا (ع) و راهبری اجرای گزینه مصوب، شورای راهبری طرح پیرامون حرم مطهر امام‌رضا (ع)، متشکل از اعضای کمیته تخصصی معماری، طراحی‌شهری و بافت‌های واجدارزش و نمایندگان استانداری خراسان‌رضوی (در موارد مرتبط) تشکیل گردد. دبیرخانه شورا در وزارت راه و شهرسازی مستقرشده و آیین‌نامۀ داخلی شورا در اولین جلسه تنظیم و به تأیید دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری برسد.

۱۰. تا زمان تصویب طرح تفصیلی ویژۀ بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (ع)، صدور پروانه‌ها با استعلام از مشاور تهیه‌کننده برنامۀ راهبردی بر مبنای گزینۀ دوم و بر اساس چارچوب‌های تعیین شده توسط شورای راهبری انجام شود.

۱۱. با توجه به اهمیت احصاء و بررسی حقوق مکتسبه ایجاد‌شده در محدودۀ مذکور و تأثیرگذاری آن بر طرح، کمیتۀ حقوقی متشکل از نمایندگان استانداری خراسان رضوی، معاونت معماری و شهرسازی، شرکت عمران و بهسازی شهری، ادارۀ کل راه و شهرسازی خراسان رضوی، شهرداری مشهد، مدیرکل دفتر حقوق وزارت راه و شهراسازی و دو نفر عضو حقوقدان تشکیل شده و موضوعات مذکور را پیگیری نماید. نتایج حاصل از بررسی‌ها در طرح لحاظ گردد.