به نقل از وبسایت رسمی بازار بزرگ ایران1 ، «ایران مال» يکی از پنج مال برتر جهان جزء عظیم‌ترین پروژه‌های تجاری، فرهنگی و اجتماعی است. ایران مال در شمال غربی تهران، بین تهران و کرج و در حاشیۀ پارک چیتگر و دریاچۀ خلیج فارس، در منطقۀ ۲۲ در زمینی به مساحت ۳۱۷ هزار مترمربع مکان‌یابی شده است.
پروانۀ ساختمانی ایران‌مال در پایان سال ۹۳ با مساحت کل ۱.۶۶۹.۵۰۴ صادر شده که از این میزان تا کنون حدود یک میلیون و ۳۵۰ هزار مترمربع ساخته شده است که ۷۰ درصد فضای آن مشاعات، تفریحی، فرهنگی، گردشگری، دینی، ورزشی، خدماتی، رفاهی و پارکینگ است.
طبق آنچه طراحان و برنامه‌ریزان ایران‌مال اظهار داشته‌اند، ترکیب تمامی باورهای دینی و ملی و داشته‌های تاریخی، جغرافیایی، فرهنگی و تمدنی منجر ساخت نمادی برای حیرت جهانیان از اراده و عزم متخصصان ایرانی شد. در واقع ایران‌مال با هدف رشد و توسعۀ پایدار اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی، جذب گردشگر داخلی و خارجی، تأمین محیطی سالم برای تفریح، اوقات فراغت و خرید تمامی افراد جامعه خصوصاً جوانان کشور و کشورهای همسایه و نیز توانمندی شرکت‌ها و کمپانی‌های ایرانی در ارائۀ محصول و افزایش کیفیت و رضایت‌مندی مشتریان برنامه‌ریزی شده است.
ایران مال مشتمل بر چند فضای تکرار‌شده از معماری ایرانی است؛ بازار سنتی با رسالت احیای هویت ملی و مذهبی و فرهنگ ایرانی_اسلامی با الهام از بازارهای تبریز، اصفهان، شیراز، قزوین، کاشان، قم و …، با هدف احیای سنن، آداب و رسوم اقوام و فرهنگ ملی_مذهبی؛ باغ دیدار، باغی ایرانی که اطراف آن واحدهای تجاری جای گرفته‌اند. سقفی با سازۀ فلزی و شیشه، جوی آب در محور طولی باغ و درخت‌های پالم کالیفرنیا ردیفی و نیز برگیری از اﻟﮕﻮﻫﺎي آﺟﺮي ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﻛﺰي اﻳﺮان مانند ﻳﺰد و ﻛﺎﺷﺎن از شاخصه‌های این فضاست. هدف از طراحی این فضا ایجاد مکانی زیبا و متفاوت برای مراجعه کنندگان، فضایی توأم با گفتگو و تبادل آزاد در محیطی آرام بوده است.
تالار آیینه با بیش از ۳۸ میلیون قطعه آیینه با الگوبرداری از تالار آیینه مجلس شورای ملی با یک ارسی پنج‌دری و ۲ درب طرفین است. فرش نفیس به مساحت ۱۲۶ مترمربع، این فضا را پوشانده است. کاربری آن میزبانی از میهمانان ویژه است؛ مسجد جامع بزرگ و شکوهمند با تزئینات خاص با مساحت حدود ۱۲۰۰ مترمربع از نمادها مسجدالنبی، ﻧﻔﻴﺲﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎي ﺗﺰﺋﻴﻨﻲ کاشی‌کاری و گچ‌بری همراه با طرح گنبد ملهم از حافظیه شیراز و ۴ رنگ کاشی فیروزه ای، لاجوردی، سفید و آجری؛ کتابخانه ۳۳۰۰ متر مربعی جندی شاپور ایران مال با معماری ترکیبی شامل معماری کلاسیک اروپایی و تزئینات معماری ایرانی بازنمایی یک کتابخانه مجلل و بزرگ است. این فضا با هدف رویدادهای فرهنگی مانند رونمایی از کتب جدید، رونمایی و ارائه کتب نفیس و خطی، تقدیر از صاحبان قلم و اندیشه، ارائه تندیس و سردیس مشاهیر ایران و جهان و برگزاری جشنواره های کتاب و مطبوعات است؛ شربت‌خانه2 ۲۵۰ مترمربعی با الگوبرداری از کاشی کاری‌های معماری ایرانی- اسلامی. و در نهایت «مجموعه باغ-رستوران ملل» فضایی ملهم از معماری بومی و ملی نقاط مختلف دنیا و متکی بر عناصر و ویژگی‌های خاص و منحصربه فرد معماری کشورهای شاخص هر قاره با هدف آشنایی از نزدیک با عناصر معماری کوچه ها و خیابان های کشورهای هدف، بدون هموار کردن رنج سفر بر خود تجربه از خوراکی ملل را فراهم آورد.
اگر به اهداف و ایده های ذکر شده در طراحی فضاهای ایران مال بنگریم، پارک موضوعی با موضوع بازتولید معماری ایرانی به چشم می خورد. فضاهای درهمی که هر بخش خود را از جایی به عاریه گرفته اند؛ از گنبد حافظیه شیراز تا آیینه کاری تالار آیینه مجلس شورای ملی. درواقع آنچه اینجا به چشم می خورد سبکی التقاطی و اگلکتیسیزم از عناصر، موتیف ها و صور ظاهری معماری ایرانی است. ایران مال تم پارک یا پارک موضوعی است در طبقات.
نادر قرمزیان ایرانی ساکن آمریکای شمالی یکی از توسعه دهندگان و سرمایه گذاران وست ادموند مال در مراسم گشایش آن از پشت تریبون با صدای بلند اعلام می کند «کاری که ما انجام داده ایم بدین معناست که شما نیازی ندارید که به نیویورک یا پاریس یا دیزنی لند یا هاوایی بروید. ما همه را اینجا برای شما شما داریم، در یک مکان؛ در ادمونتون؛ در آلبرتای کانادا». و در تبلیغات هتل «سرزمین فانتزی» می پرسد «دوست دارید امشب در کدام کشور بخوابید؟» و با این سوال نه تنها اتاق هایی از سرزمین های دور مانند پنسیلوانیا ارائه می‌دهد، بلکه این پیشنهاد سیری در تاریخ از رم باستان و دورۀ ویکتورین انگلستان را نیز شامل می شود.
در واقع سازندگان و توسعه دهندگان ایران مال نیز به نوعی تریبون را بدست گرفته و به همه اعلام کرده اند که هرآنچه از ایران می خواهید ببینید ، ما در اینجا برای شما فراهم کرده ایم. دیگر لازم نیست تا قزوین یا شیراز یا یزد بروید؛ گنبد حافظیه، جوی آب باغ دولت آباد یزد و بازار قزوین همه در اینجاست.
اما اشکال این کار در کجاست؟ مایکل سورکین در کتاب خود با نام “تنوعی بر پارک های موضوعی؛ شهرهای جدید آمریکایی و پایان فضاهای عمومی “3 می نویسد: «خطر در این شهرجدید (تم پارک) در آنتی تز آنست؛ همانطور که ویکتور هوگو در جمله معروف خود می گوید “این (آنتی تز شهر جدید) آن (شهرجدید) را ویران خواهد ساخت”. شهر جدید نه تنها قادر است صحنه های سنتی شهرسازی را رد کند و از آن پیشی بگیرد، بلکه آنها را نیز به همکاری بگیرد تا به نقاط تلاقی ساده ای در شبکه جهانی نزولشان دهد که در آن زمان و فضا کاملا نسوخ شده‌اند».
«این معنای پارک موضوعی است، جایی که تجسم ناجغرافیا، نظارت و کنترل و شبیه‌سازی‌های بی‌انتهاست. پارک‌های موضوعی چشم‌انداز شادمانی تنظیم‌شده‌ای از لذت و خوشی _همان هایی که ماهرانه و با اغواگری شکل می دهد_ به عنوان جایگزینی از قلمروهای عمومی دموکراتیزه، ارائه می‌دهد».
تقلیل مفاهیم معماری ایرانی به ویژگی‌های صرفاً تکرارشونده آسیبی جدی برای معماری ماست. ویژگی‌های معماری و شهرسازی ایرانی که به ظاهر تکرارشونده به نظر می‌آیند، در پی مفاهیم انتزاعی، اقلیم، رونق اقتصاد هر دوره و … به وجود آمده‌اند. باغ، بازار و دیگر فضاهای معماری ایرانی تنها یک ظاهر نیستند، بلکه منظرند. با تکرار صوری آنها مفاهیم را در ذهن بیننده باززنده نمی‌توان کرد. این فضاها در بستر و زمینۀ خود واجد مترتب‌شدن مفاهیم اند نه در یک فضای از صفر ساخته شده، عاری از سنت و معنا. ایران مال کلاژی از فضاهای بی ارتباط به یکدیگر است که از طریق کریدور ها و راهروهای تجاری به هم متصل شده اند. این در تضاد با شهرهای ایرانی است که روابطی منطقی بین فضاها برقرار بود. اینجا با تعدادی فضای چند صد متر مربعی با تزئیناتی خوشه چین شده مواجهیم که قرارگیری آنها در کنار هم ترکیب معناداری نمی آفریند.
چه بسا استفاده نابجا از برخی عناصر را در این فضا باعث ایجاد درک اشتباه کاربران از فضاها و عناصر معماری ایرانی شود. کاشت نخل کالیفرنیا در حاشیه محور طولی باغ ایرانی انتخاب نادرست برای عناصر باغ است. هرچند که پیش تر از آن پوشاندن آسمان و ایجاد سازه ای به جای آسمان بی تدبیری بزرگتری در طراحی است؛ زیرا که قاب کردن آسمان و توجه به آن مانند آب و درخت، از عناصر باغ ایرانی است.
در آخر می توان گفت استفاده صوری و عاری از مفاهیم نه تنها به معماری ایرانی کمک نمی کند، بلکه آن را به سطح پایینی نزول می دهد. دوباره از نو سازی فضاهای سنتی در فضایی مانند مال که به ذات زاییده مدرنیسم است، اقدامی بی معناست. اینجا نیز مانند دیزنی لند، پارک موضوعی با اهداف اقتصادی ایجاد کرده است با این تفاوت که موضوع برای ما تقلید از فضاهای موجود، خوشه چینی از عناصر آن وکلاژ آنهاست و نه داستان های شاهزاده و پری.
پی‌نوشت:
- این مطالب برگرفته از وبسایت رسمی ایران مال به آدرس زیر است. در تمام توصیفات سعی شده از واژگانی که دست اندرکاران تهیه وبسایت نوشته اند، استفاده شود. IRANMALL.COM
- نمونه شربت خانه ها با تزئینات مشابه در اصفهان وجود دارد.
- Sorkin, M. (1992). Variations on a theme park: The new American city and the end of public space. Macmillan.
