رنگ یکی از مهم‌ترین عناصر به‌کار رفته در منظر شهری است که ادراک آن به عوامل متعدد عینی و ذهنی بستگی دارد. رنگ‌ها بسته به شرایط می‌توانند اثرات مختلف روانی در افراد ایجاد کنند و بر کیفیت زندگی آنان اثر بگذارند. این نقد با رویکردی حساس به جنسیت به این مسأله مینگرد. منظر رنگی شهر بخش‌های مختلفی از نماهای ساختمانی، کف‌سازی، مبلمان به عنوان عناصر ثابت و نیمه ثابت تا رنگ لباس و خودروی شهروندان به عنوان عناصر متحرک در فضا را دربرمی‌گیرد. توجه به منظر رنگي شهر، از آنجایی اهمیت پیدا می‌کند که علاوه بر خنثی‌بودن رنگ‌های به‌کاررفته در بدنه‌های شهری در ایران، زنان عموماً برای لباس یا خودرو از رنگ‌های تیره استفاده می‌کنند. بنابراین چهره شهر خنثی و با رنگ‌های تیره و مرده آکنده شده است و این‌گونه پالت رنگی در یک شهر می‌تواند به حس افسردگی شهروندان منجر شود. سؤال اصلی در اینجاست که چرا زنان آغشته به این منظر متحرک رنگی مرده و خنثی شده‌اند و آیا این رخداد ترجیح خود زنان است؟
در جوامع محلی کشور ما و پیشینه پوشش زنان در اقوام مختلف کشور، تنوع رنگی لباس‌های بسیار شاد و سرزنده به‌خوبی مشهود است؛ برای مثال می‌توان از پوشش رنگارنگ زنان لر، کرد، شمالی و حتی چادرهای رنگین و پرنقش سنتی سراسر کشور و آنچه در جنوب کشور رایج است، نام برد. همچنین در نمونه‌های خارجی کشورهای دارای پوشش حجاب مانند مالزی، هند و پاکستان نیز این تنوع زیادی از رنگ‌های گرم و سرزنده وجود دارد. از نظر عقاید حتی بودائیان معتقدند استفاده از رنگ باعث دفع شیاطین می‌گردد. در کشورهای غیرمسلمان تمام نقاط جهان نیز خواه در پوشش و خواه در منظر رنگی خودروهای شهری استفاده از رنگ‌های زنده و شاد بسیار به چشم می‌خورد. اما در شهرهای ایران و بویژه در کلانشهرها این تنوع رنگی (چه در لباس و چه در خودرو) بسیار محدود و غیر سرزنده است که تقریبا نیمی از منظر رنگی متحرک شهرها، یعنی زنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. البته لازم به ذکر است که بخشی از این منظر متحرک مربوط به زنان شاغل در ادارات با لباس فرم و یا دانشجویان و دانش آموزان محصل باز می‌گردد که نیازمند بازنگری در الگوی پوشش این گروه هاست. اما در مورد سایر گروه‌های زنان در فضاهای شهری نیز، نتایج تحلیلی در یک پژوهش میدانی بر الگوی ترجیحات رنگی زنان نشان می‌دهد که تمایل زنان برای لباس و خودرو در فضاهای شهری بیشتر به رنگ‌های روشن و شاد است، اما این ترجیح رنگی با انتخاب رنگی آنها در عمل، برای حضور در فضاهای عمومی، تفاوت بسیار دارد. وجود انحراف بین ترجیحات و انتخاب‌های زنان دغدغه این نقد است. گرچه زنان کشور ما در گذشته با پوشش‌های رنگین و شاد در عرصه‌های عمومی حضور داشته‌اند، امّا با توجه به شرایط فرهنگی و هنجارهای اجتماعی و علیرغم توصیه‌های دینی مبنی بر مکروه‌بودن رنگ سیاه، به رنگ‌های تیره برای پوشش یا خودرو، در فضاهای عمومی شهری گرایش پیدا کرده‌اند. در مصاحبه‌های به‌عمل‌آمده با زنان، برای مثال افراد مسن استفاده از پوشش رنگی (به‌ویژه رنگ‌های زنده مانند زرد و قرمز و …) را مناسب سن خود نمی‌دانند. بسیاری از زنان جوان‌تر نیز اظهار داشته‌اند شهامت استفاده از خودرو یا لباس با رنگ‌های زنده را ندارند و نگران قضاوت سایر مردم خواهند بود؛ برای مثال علیرغم ترجیح رنگ‌های صورتی و قرمز برای خودرو معتقد بودند در اذهان عمومی معنای خوبی برای این رنگ خودرو وجود ندارد.
انتخاب رنگ علاوه بر تأثیر به‌سزایی که بر اساس اصول روانشناسی رنگ در کیفیت زندگی خود زنان ایجاد می‌کند؛ بر منظر رنگی کل شهر و کیفیت زندگی مردان و کودکان شهر نیز تأثیر دارد. اما در فضاهای شهری میهن ما بین ترجیحات و انتخاب زنان برای منظر رنگی متحرک شهری تفاوت وجود دارد و علیرغم ترجیح زنان برای رنگ‌های شاد، انتخاب آنان در موارد زیادی به منظر رنگی خنثی و مرده انجامیده است. به این ترتیب ضروری است برنامهریزی و طراحی شهری با توجه به ترجیحات رنگی زنان، به نحوی هدفگذاری شود که منظر رنگی ثابت و متحرک شهری بهبود یابد. البته لازم به ذکر است کلیشه‌ها و هنجارهای اجتماعی نادرست فقط برای زنان نیست و برای مثال اینکه عده‌ای از مردان علیرغم ترجیح رنگ‌های قرمز یا صورتی، به‌دلیل وجود کلیشۀ زنانه‌بودن این رنگ‌ها، از استفاده از آنها برای خودرو یا لباس اجتناب می‌کنند، نمود دیگری از این آسیب اجتماعی است.
ايجاد حس سرزندگی از طریق پالت رنگ‌های شاد در عرضۀ محصولات، تشویق شهروندان به استفاده از رنگ‌های روشن و شاد، استفاده از پوشش‌های محلی و تلفیقی با سبک‌های مدرن برای ارتقای هویت بومی و سرزندگی بیشتر، استفاده از عناصر غیر ثابت در فضاهای شهری با نقوش و رنگ‌های سرزنده و اصلاح هنجارهای اجتماعی نادرست دربارۀ استفاده از رنگ برای خودرو یا پوشش فردی از جمله راهکارهای تلطیف منظر رنگی شهرها است.
منابع:
- ضابطیان، الهام و شیرزاد، گلرخ، مقاله “منظر متحرک رنگی شهر و کیفیت زندگی زنان”، فصلنامه هفت شهر، ۱۳۹۷.
- ضابطیان، الهام، کتاب “تدوین راهبردهای کاربرد رنگ در فضاهای شهری بر اساس عملکرد هر فضا”، انتشارات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، تهران.
