شهر – ابزار؛ فعالیتی اقتصادی – اجتماعی در توده شهر

برج اداری-تجاری مونپارناس پاریس، در سال ۱۹۷۰ افتتاح شد. این بنا تنها برج در پاریس و یادگار دوران شهرسازی مدرن در محدودۀ مرکز و امروز از نظر مردم پاریس، عنصری ناسازگار در شهر است. در ۹ مارس ۲۰۱۸، شهردار پاریس، خانم «ان ایدالگو» (Anne Hidalgo)، خبر از پروژۀ بازسازی منطقۀ مونپارناس، واقع در قلب شهر داد. وی از این برج، به عنوان آسیب برنامه‌ریزی شهرسازی مدرن دهۀ ۱۹۷۰در پاریس نام می‌برد؛ مرکز تجاری عظیمی که مانعی در منظر پیوسته محور رن، ترافیک، پارک ماشین و در ارتباط فضاهای عمومی و باز شهری در منطقه مونپارناس است، منطقه‌ای که تا یک قرن پیش، قطب فرهنگی پاریس به شمار می‌آمده است. خانم «ژان لوئیس میشیکان» (Jean-Louis Missika)، مسئول برنامه‌ریزی شهر، نیز از این برج به عنوان شکافی فرهنگی در شهر نام می‌برد و از پروژه به عنوان انقلابی در نوسازی شهر یاد می‌کند: «ما می‌خواهیم شکاف را شکسته و مرکز خرید را از بین ببریم. ما می‌توانیم در هوای آزاد گردش کنیم».

در راستای نقش مراکز تجاری در شهرهای امروز ایران، گزارشی در سلامت نیوز با عنوان «رشد قارچ‌گونۀ مال‌های تهران»، منتشر شد: «حالا که به خودمان آمده‌ایم هویت تاریخی شهرهایمان خط‌خطی است، آنقدر ساختمان بلند و مجتمع تجاری عظیم‌الجثه جلوی چشم‌مان است که سرگیجه گرفته‌ایم و آنقدر شهرهایمان پرترافیک است که به تهوع افتاده‌ایم».

در جریان رویدادهای شهرسازی مدرن به نام شهر ترقی‌گرا، شهرها در بافتی شطرنجی و همگن به پنج عملکرد کار، فراغت، سکونت ،حمل و نقل و مرکز شهر، منطقه‌بندی شدند. لایۀ اقتصادی به عنوان مهم‌ترین بعد حیات شهر، مورد توجه معماران و شهرسازان قرار گرفت. در این رویکرد، شهر تبدیل به یک «ابزار کار» در جهت بازدهی و کارایی بیشتر اقتصادی شد. تا قبل از دورۀ مدرن شهرها فضاهای اجتماعی_فرهنگی فعالی بودند که همۀ رویدادهای شهر در آن شکل می‌گرفت. توده‌های شهر نیز در راستای فعالیت‌های جاری در شهر و در تکمیل ابعاد معنایی آن در ذهن شهروندان ساخته می‌شدند. به عبارتی شهر بر پایۀ ایدۀ «توده» در «فضا» سازماندهی می‌شد. در دورۀ مدرن ایده «فضا» در «توده» در شهرها رونق گرفت. توده‌هایی در شهر شکل گرفتند و هرکدام مولد فعالیتی خاص بود و رویدادها و معنای شهر را به صورت لایه‌های جداگانه در خود جای می‌دادند. مکان‌های اقتصادی_اجتماعی با فعالیت‌های ثابت و رویدادهای اجتماعی از پیش‌تعیین‌شده به نام مراکز تجاری در شبکۀ شطرنجی نوین شهرها شکل گرفتند. این اماکن با رویکرد ایجاد مراکز متعدد، با ابعاد عملکردی خاص در نقاط مختلف شهر، ساخته شدند و علاوه بر توجیه اقتصادی، فضایی مدرن و جایگزین مکان‌های عمومی گذشته برای گذران اوقات فراغت شهروندان بود.

 تحت تأثیر شهرسازی مدرن، در شهرهای امروز، همچنان ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴت‌هاﻯ اقتصادی به ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻣﺤﺮﻙ ﻓﺮﺍﻳﻨﺪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎﺕ ﻭ ﺗﻮﺳﻌﺔ عرصه‌های ﻣﺮﻛﺰﻯ ﺷﻬﺮﻫﺎ مورد توجه است. این نگاه، ﻧﺎﺷﻰ ﺍﺯ ﺑﺎﺯﺗﻌﺮﻳﻒ هویت شهری ﻭ ﺍﻭﻗﺎﺕ ﻓﺮﺍﻏﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻭ ﻣﻮﻟﺪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‌ﻫﺎﻯ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻯ ﻭ ﺍﺑﺰﺍﺭﻯ ﻣﻬﻢ، ﺩﺭ ﺍﺭﺗﻘﺎﻯ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ‌ﻫﺎﻯ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ و گردشگری، در برنامه‌ریزی مراکز متعدد شهرها، رونق بیشتری گرفته‌اند. بعد از دورۀ مدرن در شهر تهران، اقداماتی در راستای رفع مشکل بی‌هویتی شهر همچنان در ساختاری اقتصادی با نمود مال‌ها صورت می‌گیرد. ساختاری که هدف تولید و زایش آن از ابتدا، مرکززدایی و عدم تعامل اجتماعی متمرکز مردم بوده است. ساختارهایی توده‌ای که مراودات اقتصادی و مناسبات اجتماعی و فرهنگی را تحت تأثیر قرار داده‌اند و شهر را به سمت ابزاری‌شدن پیش می‌برند. «شهر-ابزار» امروز، نقش ایستای شهرسازی و غیرقابل‌ تغییر بودن هر یک از فعالیت‌های انسانی در آن هویدا است و عاملی مهم در انفکاک مفهومی شهروندان از معنای شهر و مرکز شهر است. به گفتۀ «حقانی» رئیس کمیتۀ محیط زیست شورای اسلامی شهر تهران، «مال‌ها حیات مدنی مناطقی که در آنجا ایجاد می‌شوند را تحت تأثیر قرار داده و زندگی اجتماعی و فرهنگی را در آن مناطق متحول می‌کنند و از این رو، می‌توانیم بگوییم «مگامال»ها، حقوق شهروندی را «لگدمال» می‌کنند».

در «رویکرد اقتصادی» توسعۀ شهرها، شاهد رشد قارچ‌گونۀ مراکز تجاری و مال‌ها در نقاط مختلف تهران هستیم. مراکزی که با لایه‌های تفرجی و تجاری سعی در خلق فضاهای جمعی فعال در شهر دارند. فضاهایی که با وجود گذر از دورۀ مدرن، همچنان حامی ایدۀ «شهر در توده» است. از این باب، پروژۀ نوسازی منطقۀ مونپارناس پاریس با توجه به آنکه همچنان رویکردی اقتصادی دارد اما اقتصادی که در سطح شهر و در میان رویدادهای شهر برنامه‌ریزی خواهد شد، گامی رو به جلو و مهم در بازتعریف اهمیت مرکز شهر و نقش شهروندان در هویت بخشی به شهر خواهد داشت.

 فهرست منابع

• سایت خبری سلامت نیوز. (۱۳۹۶). گزارشی از رشد قارچ گونه مراکز تجاری در تهران. ۱۳۹۶/۰۸/۱۱ – ۱۱:۳۲ – کد خبر: 229108.
• حقانی، محمد. (۱۳۹۵). انتقاد حقانی از رشد قارچ گونه مگامال‌ها. خبرگزاری دانشجویان ایران. ایسنا.
• Allix, Grégoire. (2018). Comment Paris veut métamorphoser le quartier Montparnasse, LE MONDE ECONOMIE | 09.03.2018.