راحتی و آسایش یکی از عوامل کلیدی در میزان و نوع حضور افراد در یک فضای عمومی شهری است. عوامل متعددی مانند نور، صدا، دما، بوهایی که در محیط وجود دارند و ارزش‌های بصری می‌توانند در میزان آسایش یک فضا تاثیرگذار باشند که بر اساس مطالعات انجام گرفته در این زمینه، مهم‌ترین عامل اثرگذار در این بین دما و حرارت محیط است که شرایط آسایش مربوطه، تحت عنوان آسایش حرارتی مطرح می‌شود. در سطح دنیا و به تازگی در کشورمان ایران مطالعات زیادی با محوریت ارتقای آسایش حرارتی در فضاهای عمومی شهری در قالب پروژه‌های حرفه‌ای و پایان‌نامه‌های تحصیلی در حال انجام است اما در عموم مطالعات صورت گرفته تاکنون، صرفاً بر ارتقای احساس حرارتی در فضای بیرونی شهری تمرکز شده است.

بررسی فرآیند مطالعات مذکور در مجموع پژوهش‌های انجام شده در کشورمان تاکنون حاکی از آن است که در تمام موارد پس از سنجش عوامل فیزیکی (رطوبت، دما، باد و تابش) و فیزیولوژیکی افراد، پیشنهادات اصلاحات کالبدی مانند تغییرات فرم بنا، تراکم، گونه‌های گیاهی و منظر‌سازی و برنامه‌ریزی مجدد کاربری اراضی ارائه شده‌اند. در‌حالی‌که مانند آنچه در مورد حس بینایی و منظر شهری در نظریات و مطالعات رایج آمده است، ادراک متفاوت از احساس است. آنچه فرد حس می‌کند پس از پردازش در ذهن او بر اساس جنبه‌های روانی و ذهنی تغییر می‌یابد و به ادراک تبدیل می‌شود؛ به زعم نگارنده به همین دلیل است که نرم‌افزارها و مدلسازی‌های مربوط به پیش‌بینی شرایط آسایش حرارتی در موارد زیادی نمی‌توانند تخمین درستی داشته باشند.

اما اینکه چرا فرآیند مطالعات مذکور به سمت شاخص‌های عینی و ملموس مانند رطوبت و باد و نظایر آن حرکت کرده است و درکنار آن بخش‌های روانشناسانه و ذهنی موضوع بررسی نشده‌اند، می‌تواند به سنجش آسان‌تر مساله احساس حرارتی نسبت به ادراک آن بازگردد. در واقع فرآیند سنجش ادراک (بویژه در مورد آسایش حرارتی) بسیار پیچیده خواهد بود. این مساله در سطح کلان‌تر نیز به اینگونه قابل طرح است که در هر پژوهشی سنجش عوامل ذهنی نسبت به عوامل عینی در محیط شهری بسیار دشوارتر است و می‌توان گفت احتمالاً به همین دلیل بوده است که رشته روانشناسی محیط در حیطۀ شهرسازی (نسبت به سایر مباحث کالبدی و دارای نمود بیرونی) مغفول واقع شده است.

باید ذکر کرد که این مساله در فرآیند ادراک آسایش حرارتی بسیار پیچیده‌تر از عوامل بصری است؛ زیرا علاوه بر عوامل فردی متعدد موثر بر ادراک، عوامل روانشناختی مانند فعالیت‌ها و فضای اجتماعی حاکم، در ادراک آسایش فرد بسیار موثرند. برای مثال در بسیاری از فصول گرم یا سرد سال و با شرایط شدت شرایط آب و هوایی که از نظر شاخص‌های عینی و بر اساس تحلیل‌های نرم‌افزاری عدم آسایش (حسی) در فضاهای بیرونی نشان داده می‌شود، ادراک آسایش افراد تحت تاثیر عوامل اجتماعی، تعاملی و بصری، آنان را در شرایطی قرار می‌دهد که خود را از نظر ذهنی با محیط سازگار می‌سازند.

باید به توانایی‌های انسان‌ها در پردازش داده‌های حسی و تفاوت بارز ادراک و احساس به‌ویژه در موضوعی مانند آسایش حرارتی در فضاهای شهری توجه کرد. فرآیند مطالعات و محاسبات فیزیکی و فیزیولوژیکی شرایط بهینه آسایش حرارتی بدون در نظر گرفتن عوامل ذهنی بسیار ناقص خواهد بود.

در واقع مداخلات فیزیکی جهت تعدیل شرایط اقلیمی تنها نیمه‌ای از موضوع آسایش حرارتی است که به احساس حرارتی در محیط باز می‌گردد و نیمه دیگر( که شاید از بخش اول مهمتر نیز باشد) به ادراک حرارتی و عوامل ذهنی-روانی مربوط می‌شود که البته به‌دلیل پیچیدگی ماهیت مسائل ذهنی- روانی، شناسایی و کنترل آن نیز بسیار دشوار‌تر از عوامل فیزیکی خواهد بود. اما مانند بسیاری از مسائل ترکیبی ذهنی_عینی در فضاهای شهری، این موضوع نیز نیازمند بسط، استخراج عوامل و متغیرهای موثر و سنجش و روشمند‌شدن است. البته نتایج چنین پژوهش‌هایی می‌بایست در فضاهای شهری با شدت عوامل اقلیمی متفاوت و بافت اجتماعی و فرهنگی گوناگون محک زده شود تا قابلیت اطمینان بهتری برای تصمیم‌گیری چگونگی مداخلات ایجاد شود.

منابع

• Nikolopoulou M, Baker N, Steemers K. Thermal comfort in outdoor urban spaces: understanding the human parameter. Solar Energy 2001;70:227–۳۵٫
• Nikolopoulou, M, Lykoudis, S, (2006), Thermal Comfort in Outdoor Urban Spaces: Analysis Across Different European Countries, Building and Environment, 41, pp.1455-1470.
• Nikolopoulou, M., 2001. The effect of climate on the use of open spaces in the urban environment: relation to tourism. In: Workshop on Climate Tourism and Recreation, International Society of Biometeorology, 2001-10-01.