عوامل فراوانی در شکل گیری معماری و شهرسازی یک شهر مؤثر هستند. از میان همه عوامل، شخصیتها، اعم از معماران و غیر معماران، نقش تعیین کننده‌ای در این امر دارند. سال‌های 1300 شمسی، با روی کار آمدن رضاخان، آهنگ تغییرات و تحولات در زمینه معماری و شهرسازی به گونه ای غیر منتظره شتاب گرفت. وی به دلیل انگیزه شدیدی که برای به وجود آوردن تصویری مدرن از یک جامعه سنتی داشت، از هیچ فعالیتی برای این دگرگونی دریغ نکرد. با توجه به قزاق بودن او، مفهوم جدیدی در این عصر وارد ادبیات معماری شهر شد و آن نظامی گرایی در معماری و شهرسازی بود. نظامی گرایی تفکری است که متأثر از اندیشه، بینش و روحیه نظامی حکومت یا دولت حاصل می‌گردد1. این نگرش نه تنها تأثیرات خود را در معماری بناهای نظامی می‌گذارد، بلکه به شکل ملموس در دیگر بناهای آن دوره جلوه می گردد؛ این ویژگی اندیشه نظامی است که انجام یک کار در زمان معین و کوتاه صورت گیرد. در این تفکر، عملیات ساختمانی به مثابه یک عملیات نظامی متصور می شود تا جایی که اتمام آن یک موفقیت برای سازنده محسوب می گردد. تأثیرات روانی این نگرش، به اشکال گوناگون در آثار معماری این دوره خود را نشان داد. با مشاهده دوره بیست ساله پهلوی اول، مجموعه بناهای ساخته شده، حکایت از آن دارد که اینک ارتش، معماری، شهر و ساختمان، صفات مشابه و تعاریف مشترکی پیدا کرده اند. فضاهای معماری به گونه‌ای مشخص سلسله مراتب را در خود داشتند، عناصر مشابه، یک شکل و مکرر در نمای ساختمان نظیر پنجره‌ها، ستونها و یا نشانهای دیگر، تداعی کننده لباسهای متحدالشکل نظامیان شده بود. ستونها و ردیفهای تکرارکننده عناصر معماری همچون سربازانی آرام و ایستاده شده بودند که دیگران از آنها سان می دیدند. عظمت، اقتدار، سربلندی، افراشتگی، تحکم و ابهت، واژه های نظامی بودند که اینک در معماری مصداق شکلی پیدا کرده بودند و اعلانهای بلدیه، در جهت اجرای ضوابط شهرسازی به مانند اعلانهای چند ماده‌ای جنگی و نظامی درآمده بودند که عدم رعایت آنها مجازات سنگینی در پی داشت.
در واقع ساختار قدرت در دورة پهلوی اول، از همه اهرمهای مناسب و جدید استفاده کرد تا جامعه را بیشتر به شکل روانی زیر اقتدار خود در آورد. این اقتدار در همة زمینه ها اتفاق افتاد که جامع ترین و مؤثرترین آنها، شکل جدید شهر بود.
همانطور که گفت شد شخصیتها نقش به سزایی در شکل گیری معماری و شهرسازی یک شهر دارند. در میان شخصیتهای تأثیرگذار این عصر، مهمترین، شناخته ترین و قوی ترین مجری نظامی در شهرسازی که در زمان رضاخان عهده دار یک سازمان وسیع عمرانی، ساختمانی و خدماتی شد و فردی مؤثر در شکل گیری معماری و شهرسازی پایتخت گردید، کریم آقا بوذر جمهری بود. نام او با بلدیه یا شهرداری تهران پیوند دارد، شخصیتی که نه به طور اتفاقی که حساب شده از طرف رضاخان به سرپرستی شهرداری تهران گماشته شد. شهرداری تهران در طول حکومت رضاخان، جمعاً هفت شهردار به خود دید که مهمترین و طولانی ترین دوره ریاست شهرداری، 10 سال و یک ماه از سال 1302 تا 1312 بر عهده کریم آقا بوذرجمهری بود.
شهرداری سازمانی بود که به جهت تغییرات بنیادین و نیز به خاطر توسعة وسیعی که در دستور کار این دوره قرار داشت نیازمند فردی گوش به فرمان، قلدر، قاطع و همراه با صفت بیرحمی بود که بتواند این روند نوسازی و تحول را با صلابت و زورگویی به پیش برد. شاید از آن رو که کادر نظامی و ارتش، دوران تحول، شکوفایی و اقتدار خود را طی می کرد و از هر لحاظ در معرض پیشرفت، نو شدن و تجدد طلبی بود، این بهترین انتخاب به حساب می آمد که یک نفر نظامی بتواند این اندیشه و جسارت تغییر و تحول ناگهانی و تجدد خواهی را در سازمانی همچون شهرداری که می‌رفت عریض و طویل ترین سازمان عمرانی و خدماتی شود انتقال داده و به مرحله اجرا درآورد.
تغییر شکل شهر در سال های اولیه، با اقدامات روبنایی شروع گشت، اما با شروع سلطنت، دگرگونی وسیع ساختاری و زیر بنایی آغاز شد، مجریان آن عمدتاً نظامیان بودند. انتصاب نظامیان و اقدامات آنها، شهر را در این دوره دچار دخالت ها و تغییرات سنگین و تخریب کالبدی کرد.
در این دوران دو نوع رشد برای استخوان بندی اصلی شهر تهران حادث شد، یکی رشد درونی که با تغییر عملکرد فضاهای شهری قبلی مثل باغ ها و عمارتهای اعیانی به کاربریهای عمومی و یا تخریب بناها و نوسازی آنها اتفاق می افتاد، یکی رشد برونی که این حالت توسط ساخت شبکه راه های جدید و شکل گیری مراکز و عملکردهای شهری بوجود می آمد.
یکی از دلمشغولی های رضاخان، نوسازی شهرها و تغییر ظاهری مملکت بود. همان قدر که وی به درختکاری و حفظ اشجار اهمیت می‌داد و از قطع درختان جلوگیری می کرد و هرگونه ساخت و ساز منجر به قطع درختان بایستی گزارش داده می شد، اولین تخریب دیوار شهر تهران و پرکردن خندق به نظر و درخواست او بود. رضاخان این دستور را مستقیماً به کریم آقا بوذرجمهری کفیل بلدیه داد تا اجرا کند. همچنین بوذر جمهری توجه ویژه‌ای به نوسازی شهر تهران نشان می داد. وی با شدت و قدرت پایتخت را از شهری قدیمی که ارگ ناصری در قلب آن قرار داشت و 12 دروازه و خندق حد آن را تعیین می کرد به شهر مدرنی تبدیل کرد. هر روز راهی می گشود و خیابان جدیدی احداث می کرد. در این دوره خرابی خانه ها و مغازه های مردم و ویرانی بعضی آثار قدیمی امری عادی بود.
بدین منظور شب ها پرچم قرمزی روی ابنیه مردم، اعم از خانه یا دکان نصب می کرد و چون فردی نظامی و قلدر بود2، قبل از اینکه صاحبان آن اماکن بتوانند نقل مکان کنند و اثاثیه خود را جابجا نمایند. شروع به خرابی می کرد. این گونه تخریب نارضایتی های شدیدی ایجاد کرد تا جایی که مردم به حاج سیدرضا فیروزه‌ای (نماینده مجلس) متوسل می شوند.
وی در نطق پیش از دستور مجلس (16 بهمن1307)، چنین می گوید: «در اثر وارد شدن اتومبیلها در مملکت، توسعه خیابانها هم لزوم پیدا کرده و گمان نمی کنم کسی مخالف باشد، چیزی که می خواهم عرض کنم این است که قبلاً به صاحبان خانه‌ها اطلاع داده شود و نیز خسارت وارده به آنها به قدر قیمت ملک جبران شود».
از مهمترین اقدامات عمرانی کریم آقا بوذر جمهری می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
تخریب باروی قدیمی شهر، تخریب دروازه ها و پرکردن خندق های پیرامون شهر3 از اقدامات مهم وی بود. قبرستان قدیمی چهارراه حسن آباد را تخریب و نخستین اطفائیه (آتش نشانی) تهران را احداث کرد. همچنین گورستان متروک جنوب شهر را به باغ فردوس تبدیل کرد. عوارض جدید وضع کرد، مالیات خودرو و کالسکه ها و سایر عوارض شهرداری را لغو کرد. اداره خیریه و مریضخانه بلدیه و دارالمجانین را تأسیس کرد. خیابان های متعدد ایجاد کرد و در آسفالت‌کردن آنها کوشید. در این دوره ساخت خیابان های عمود بر هم (چلیپایی) متداول شد. این خیابانها دامنه توسعه شهر را به شمال و جنوب و شرق و غرب کشاند. ابتدا خیابانهای خیام و بوذر جمهری، سپس شاه و فردوسی و بعد از آن پهلوی و شاهرضا این نقش را به عهده گرفتند. میدان توپخانه را با تأثیر از میدان سن پترزبورگ ساخت. ساختمانهای پست، بلدیه، تلگرافخانه، شهربانی و خیلی از ساختمانهای قدیمی تهران یادگار بوذر جمهری هستند . از اولین اقدامات تخریب و نوسازی محلات فرسوده و قدیمی در مرکز شهر، سنگلج بود که در نظر داشتند در آن میدان بورس بوجود آورند ولی این اقدام عملی نشد و مدتها به صورت بایر باقی ماند تا آنکه در سال 1329 پارک شهر فعلی را در آن محل ایجاد کردند.
در این دوره به تقاضای بلدیه وقت، مقررات و نظامنامه کلی برای ابنیه تهران توسط طاهرزاده بهزاد، تهیه شد، همچنین در سال 1308 نقشه توسعه و ساخت شهر تهران در خارج از محدوده ناصری شامل احداث خیابانها، باغهای عمومی و میادین تصویب شد.
بوذر جمهری اگر چه قزاق بیسوادی بود ولی در مهمترین سال های عصر پهلوی عهده‌دار بلدیه تهران بود. کریم آقا بوذر جمهری سهم بسیار زیادی در مدرنیزه کردن شهر تهران و قاجارزدایی از چهره شهر تهران داشت. به پاس تمام خدماتی که انجام داده بود نامش را روی یکی از خیابان های مهم تهران گذاشتند، خیابانی که امروز آن را به نام 15 خرداد می شناسیم. وی در سال 1331 خورشیدی بر اثر بیماری در تهران در گذشت.
پی نوشت
- پوپ معماری را نمایش قدرت حاکمیت می‌دانست
- در پشت هر دیکتاتوری، ستون های خون آلود دوریک قرار دارد (هربرت رید) و به قبول استالین، مردم حق زیادی به گردن این ستونها دارند.
- پهلوی اول برای توجیه تخریب دروازه ها و پرکردن خندق شهر، بهانه توسعه شهر را ارائه کرده بود، اما با این کار بخشی از ابنیه و آثار دوران قاجار از بین رفت.
