منظر تاریخی همدان
با توجه به مفهوم منظر تاریخی، چه چالش پیش روی ثبت جهانی منظر تاریخی شهر همدان وجود دارد؟
در ماه های اخیر خبرهایی مبنی بر تهیه پرونده ثبت جهانی منظر تاریخی شهر همدان به گوش رسیده است. خبری خوش که اگر رخ دهد مایه مسرت است و شادکامی. با این حال این موضوع می تواند چالش هایی را در بر داشته باشد و نگاه تخصصی و متعهد مسئولان و متخصصین را می طلبد.
شهر همدان را به دوران هخامنشیان نسبت می دهند و تپه هگمتانه و گنجنامه گواهی بر این مدعاست. از سویی واکاوی لایه های تاریخی شهر شاهدی بر تداوم زندگی در دوران تاریخی در این شهر است. به عبارتی شهر همدان در گذر تاریخ همچنان در همان مکان قبلی و بر آن بستر فرهنگی بنا شده است. اینگونه است که با کوچکترین حجم خاکبرداری در بافت تاریخی شهر، اثری جدید مکشوف می گردد و نشانه ای جدید از تاریخ آن سرزمین جلوه گر می شود.
اتفاقی که چندی پیش در میدان امام خمینی این شهر رخ داد و در مرکز آن که به بهانه احداث آبنما خاکبرداری شده بود، به آثاری از دوران گذشته برخورد شد، مشتی بود نمونه ای از خروار. از این رو، فارغ از تک اثرهای کالبدی که در گوشه و کنار این شهر قرار دارند، می توان تداوم حیات و زندگی جمعی را در تاریخ این سرزمین رصد کرد. موضوعی قابل تامل که در کمتر شهری در ایران قابل مشاهده است.
از سوی دیگر گستره تک دانه های میراثی از جمله گنبد علویان و برج قربان مربوط به دوران مختلف تاریخ که رد آنها را تا آثار فاخر دوران معاصر همچون آرامگاه بوعلی سینا و باباطاهر، می توان زد، در کنار تپه های تاریخی، بازار و میدان مرکزی منحصر به فرد، نشانی است از یک شبکه منحصر به فرد از روایت های تاریخی که آثار دوران مختلف را در خود جای داده است و مروری است بر تاریخ هنر سرزمین ایران. همچنین ارتباط دائمی شهر و بستر طبیعی و تبادل نشانه های تاریخی میان این دو، از جمله مولفه های موثر دیگر در شهر همدان است.
در این میان در پرونده ثبت جهانی به عبارت «منظر تاریخی» شهر اشاره کرده است. لذا با توجه به آنچه در بالا گفته شد به راحتی می توان جلوه های کالبدی آن را در شهر همدان یافت. با این حال باید به این نکته توجه داشت که منظر مفهومی است کل نگر و متشکل از مولفه های عینی و ذهنی که ماحصل تعامل مخاطب و کالبد است و در ذهن مخاطب معنابخشی می نماید و مفهوم مکان را متجلی می سازد.
پسوند «تاریخی» نیز آن مکان را با «زمان» مرتبط می سازد. لذا منظر تاریخی به دنبال تداوم نشانه های تاریخی در جلوه های عینی شهر از یک سو و جلوه های ذهنی آن که در حافظه و خاطره مردم از سوی دیگر است که در زمان و مکانی خاص شکل گرفته است.
از این رو با توجه به تعریف فوق باید به این نکته توجه کرد که حفظ کالبد تاریخی در شهر به تنهایی کافی نیست. بلکه توجه به ذهنیت مردم و احترام به آن، باید در این مسیر مورد توجه قرار گیرد. ثبت خاطرات جمعی، توجه به قلمروهای رفتاری و مکان رخدادها همگی از مولفه های موثر در منظر تاریخی یک شهر است و تداوم آنها از اهمیت برخوردار است.
اتفاقی که با تغییرات گسترده اخیر در شهر همدان بسیار کم رنگ شده و حتی مردمان شهر را نیز با خاطرات خود بیگانه کرده است. مردمی که باید به تاریخ شهر خود افتخار کنند، امروزه در صدد حذف نشانه های تاریخی بر آمده اند. تصویب دیر هنگام محدوده بافت تاریخی و بی توجهی مسئولین شهری به ارزش های تاریخی شهر همدان در سالیان گذشته و تخریب بناهای ارزشمند و ساخت و سازهای نابه‌هنجار نیز این روند را تسریع بخشیده است و آسیب های جبران ناپذیری را به آن وارد کرده است.
لذا نقش مسئولان شهری و آگاهی آنها نسبت به موضوع از اهمیت ویژه ای برخوردار است. نگاه صحیح و تخصصی به مسئله، اقدام به موقع و شفاف سازی، اطلاع رسانی و آموزش عمومی از مهم ترین وظایف ایشان است. اتفاقی که برای مثال در بافت تاریخی شیراز روندی وارونه را طی نمود. از سوی دیگر فعالان مردمی متخصص در حوزه های تاریخی، معماری و اجتماعی که در سالیان اخیر نقش مهمی در حفاظت از بافت های تاریخی بازی کرده اند، می توانند در زنده نگه داشتن حافظه تاریخی مردم شهر نقش آفرین و موثر باشند.
از این رو به نظر می رسد در مسیر ثبت جهانی منظر تاریخی شهر همدان موضوع مهمتر از ثبت کالبد تاریخی، موضوع آمادگی ذهنی ساکنین و مسئولان شهر می باشد. بدین معنا که تاریخ زیسته این سرزمین را بشناسند و آن را درک کنند.در غیر اینصورت ثبت کالبد، بدون تغییر دیدگاه، به تنهایی راه گشا نیست.
با همه این احوال ثبت پرونده منظر تاریخی شهر همدان در صورت موفقیت، اقدامی است پسندیده و گام نخستی است در تدقیق نگاه مردم و مسئولین و همچنین تعریف اصطلاح «منظر تاریخی» در حوزه اداری و سازمانی.
