فرنوش مخلص، مدیر پروژه سفر به هرمزگان در گفت و گو با روزنامه صبح ساحل گفت: امروزه به نظر می‌رسد اقتصاد محلی دریاپایه بسیار کمرنگ شده و شاید تا چند سال آینده خود مردم هرمزگان هم فقط خاطره‌ای از این معیشت به ذهنشان برسد. این یکی از آسیب‌های مهم و قابل تأمل استان است که در بازدیدی کوتاه نیز به چشم می‌آید.
به گزارش نظرآنلاین، روزنامه صبح ساحل نوشت: اقتصاد متکی بر دریا؛ این روزها مسئولان و کارشناسان آن را یکی از راه‌های اصلی نجات اقتصاد کشور می‌دانند. این موضوع انگیزه اصلی تیم پژوهشکده نظر شده تا با سفر به هرمزگان ابعاد مختلف آن را مورد بررسی قرار دهند.
«فرنوش مخلص» دکتری منظر شهری و مدیر پروژه سفر به هرمزگان در تشریح علت انتخاب استان به عنوان مقصد پژوهشی گفت: «چندبعدی بودن مسئله پیشرفت دریاپایه و ضرورت تبیین مسائل و موانع توسعه در بخش‌های مختلف، رویکرد نوین نظام به ظرفیت‌های دریا در تحقق برنامه‌های پیشرفت کشور، انگیزه اصلی پژوهشکده‌نظر در تعریف این طرح پژوهشی است». عدم بهره‌وری استان‌های جنوبی یا به بیانی دیگر نادیده‌انگاری این بسترهای میزبان در طرح های ملی یکی از خلاهایی که در این سفر پژوهشی به آن پرداخته شده است. پیرامون این سفر و دستاوردهای آن با این پژوهشگر به گفت و گو نشستیم.
لطفاً درباره پژوهشکده نظر و فعالیت‌های آن توضیح دهید.
پژوهشکده‌نظر، پژوهشکده‌ای علمی است که از سال 1380 فعالیت خود را با مجوز وزارت علوم، تحقیقات و فناوری آغاز نمود و هم اینک در 9 گروه هنر، محیط، منظر، شهر، معماری، برنامه‌ریزی، میراث فرهنگی، گردشگری و نوسازی در حال فعالیت است.
این پژوهشکده در رتبه‌بندی‌های متوالی چند سال اخیر از سوی مؤسسه ISC (پایگاه استنادی علوم جهان اسلام) به عنوان برترین مؤسسه غیردولتی پژوهشی کشور ارزیابی شده است. پژوهشکده با انجام طرح‌های پژوهشی، تربیت دانشجویان دکتری پژوهش‌محور، دوره‌های دکتری مشترک با دانشگاه‌های اروپایی، برگزاری همایش‌های علمی، انتشار چهار مجله علمی که دو فقره آن تنها مجلات ایرانی نمایه‌شده در ISI هستند و انجام خدمات مشاوره و نمونه‌سازی در پروژه‌های دانش‌بنیان، تجربیات گرانبهایی را بدست آورده است.
علت انتخاب هرمزگان و منظر دریاپایه به عنوان مقصد پژوهشی چه بود؟
چندبعدی بودن مسئله پیشرفت دریاپایه و ضرورت تبیین مسائل و موانع توسعه در بخش‌های مختلف، رویکرد نوین نظام به ظرفیت‌های دریا در تحقق برنامه‌های پیشرفت کشور، انگیزه اصلی پژوهشکده‌نظر در تعریف این طرح پژوهشی است.
این پژوهشکده از سالیان قبل با رویکرد تحقیقات تقاضامحور و با هدف تبیین روش‌های توسعه کشور در حوزه زندگی با دریا، فعالیت‌های مشترکی را با سازمان بنادر و دریانوردی در استان‌های سیستان و بلوچستان، بوشهر و استان‌های ساحلی شمال کشور آغاز نموده که در ادامه آنها طرح مطالعاتی «پیشرفت دریاپایه» را با تکیه بر جغرافیای هرمزگان در حوزه‌های تخصصی پژوهشکده تحت عنوان «منظر پیشرفت دریاپایه در هرمزگان» تعریف کرده است.
از نظر تیم پژوهشی ما و مطالعاتی که پیرامون استان صورت گرفت، هرمزگان یک مکان استراتژیک و خیلی مهم در کشور است که ارزش‌های زیادی دارد و لازم است ظرفیت‌های مختلف توسعه آن در راستای ارتقای کیفی زندگی ساکنان این استان که میزبان طرح‌های توسعه ملی هستند بررسی شود و در مسیر بهره‌وری درست قرار گیرد.
طبعاً دامنه تخصص‌های گروه‌های علمی پژوهشکده، چارچوب محورهای پژوهش را تعیین کرده و دستاوردهای مطالعه در چارچوب ظرفیت علمی پژوهشکده ارائه خواهد گردید. ارائه تصویری یکپارچه، سرزمینی، آسیب‌شناسانه و راهبردی از موانع و ظرفیت‌های پیشرفت دریاپایه در جغرافیای هرمزگان، محصول اصلی این طرح است.
در چارچوب این پژوهش، با مشارکت 32 نفر از پژوهشگران شامل اساتید دانشگاه، متخصصان دکتری و کارشناسی‌ارشد، سفر مطالعاتی 8 روزه با حمایت «شرکت آب و برق قشم» از 14 الی 22 دیماه 1401 آغاز شد. در این مدت اعضای تیم پژوهشی از شهرهای بندر خمیر، بندر پل، بندرکنگ، بندرلنگه، هرمز، قشم و بندرعباس بازدید کردند.
پژوهش «منظر پیشرفت دریاپایه در هرمزگان» در پنج محور انجام شد و ابعاد مختلف مدیریتی و برنامه‌ریزی، توسعه اقتصادی، توسعه شهر و روستا، زیرساخت‌های شهر بندری، گردشگری، توسعه تمدن و فرهنگ دریایی مورد تحقیق قرار گرفت.
دو ماه قبل سفر، تحقیقات تخصصی و مطالعات اولیه پژوهش را شروع کردیم. طرح پژوهش نوشته شد که در آن همه محورها، چشم‌انداز، اهداف و دستاوردهای قابل پیش‌بینی تعیین گردید. همچنین طرح‌های توسعه‌ای که برای هرمزگان در سطح ملی پیش‌بینی‌شده بود، منابع علمی مرتبط و مطالعات تاریخی در حوزه هرمزگان موردبررسی قرار گرفت.
در رابطه با ضرورت انجام این پژوهش اگر بخواهم خیلی خلاصه بگویم، در کنار همه عوامل توسعه‌ای که وجود دارد به نظر می‌رسد حلقه گمشده‌ای در روند پیشرفت دریاپایه وجود دارد؛ گویا همه زوایا به‌درستی بررسی نشده است.
در طرح‌های توسعه‌ای موجود که در مقیاس ملی تهیه می‌شوند، بر روی ارتقای بعد اقتصادی و فعالیت‌های کلان در سطح ملی تأکید بسیار می‌شود. اما توجه به مقیاس‌های خرد این برنامه‌ها در ارتقای کیفی زندگی مردم شهرهای میزبان طرح‌های توسعه کشور، حلقه ناگفته این برنامه‌ها است.
اینکه در عمل و در فرایند اجرای برنامه‌های ملی، چه بازخوردی برای جامعه محلی خواهد داشت در این‌گونه از طرح‌ها دیده نشده و نمی‌شود. در واقع استان‌های جنوبی کشور به‌عنوان بسترهای میزبان این طرح‌ها از ظرفیت‌های بالقوه سرزمینی مانند فرصت‌های اقتصادی، اجتماعی و گردشگری بهره‌وری نداشته‌اند و از جهات مختلف این آسیب‌ها وجود دارد.
از جانب دیگر ضرورت چرخش نگاه برنامه‌ریزان، قانون‌گذاران و مجریان از نگاه خشکی‌محور به حوزه دریاپایه بسیار احساس می‌شود. لازم است این مهم در اسناد بالادست و برنامه‌های توسعه‌ای، انعکاس یابد، تبدیل به برنامه شود و به‌عنوان یک راهبرد، پروژه‌های مختلف را برای آن تعریف کرد و به مرحله اجرا درآورد.
دستاوردهای این پژوهش چه بوده است؟
دستاوردهای که تا کنون داشتیم؛ برگزاری نمایشگاه عکس هنری-تحلیلی هرمزگان و اولین نشست تخصصی منظر پیشرفت دریاپایه هرمزگان در اسفندماه 1401 با حضور «دکتر عادل پیغامی» در پژوهشکده نظر در تهران برگزار شد.
دومین نشست تخصصی هم در دست برگزاری است. همایشی علمی با موضوع پیشرفت دریاپایه در پنج محور مطالعاتی با مشارکت پژوهشگران طرح، متخصصان و مدیران با حمایت و همکاری سازمان منطقه آزاد قشم در حال برنامه‌ریزی است. کتاب «پردیس اَناهید» که مربوط به پاکی و انرژی‌های پاک است، پیرو درخواست شرکت آب و برق قشم منتشر شده است.
این کتاب یک پروژه نمونه گردشگری با تکیه بر رشد جامعه محلی، منظر بومی و انرژی پاک است. کتاب مجموعه مقالات منظر پیشرفت دریاپایه در هرمزگان از دیگر دستاوردهای در دست انتشار این پژوهش می‌باشد. در راستای آینده پژوهشی و تداوم نتایج حاصل شده، بسط و تدقیق این موضوع به‌عنوان مسائل مهم راهبردی کشور در پایان‌نامه‌های مقطع دکتری و کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شده و ادامه خواهد داشت.
طی سفر به هرمزگان در حوزه تخصصی خودتان چه خلأهایی احساس کردید؟
هرمزگان، استان غنی‌ای در حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی، تمدنی، اقتصادی است و خوانش غنی از منظر شهری یک شهر دریاپایه را دارد.
شهرهای این استان به دلیل تاریخ غنی و پیشینه فعالیت‌های دریاپایه‌ای که از قدیم داشته‌اند منحصربه‌فرد هستند، اما متأسفانه به دلیل عدم انطباق طرح‌های ملی با جامعه محلی به‌عنوان بستر میزبان این توسعه ملی، اتفاقات خوشایندی برای شهرها نیفتاده است. علی‌رغم تمام ظرفیت‌های توسعه‌ای که در این استان وجود دارد و ثروت‌های زیادی که در بُعد فرهنگی-تمدنی و اقتصادی در این سرزمین نهفته، جامعه محلی بهره درست و برنامه‌ریزی شده‌ای از آن نبرده است.
این موضوع سبب شده شهرهایی که در استان هرمزگان زیست‌پذیر هستند و تداوم حیات دارند شهرهایی باشند که همچنان بر همان زیرساخت‌های پیشین و قدیمی‌شان استوارند و طرح‌های توسعه ملی نقشی در ارتقای این زیرساخت‌ها ایفا نکرده‌اند.
برنامه و مدیریت طرح‌های مذکور با مطالبات جامعه شهری، امکانات و فرصت‌های اقتصادی که در منطقه اتفاق می‌افتد، انطباق نیافته و از پتانسیل‌های موجود بهره‌برداری نشده است. در این سرزمین، علاوه بر اهمیت و ارزش برنامه‌های توسعه و اقتصاد ملی، اقتصاد محلی نیز به دلیل بار تمدنی و پایداری که در منظر شهری خود دارد بسیار حائز اهمیت است.
این اقتصاد بار معنایی و هویتی زیادی دارد و علاوه بر بعد چرخه مالی، روایت تاریخی و زیست دریایی را به دوش می‌کشد. امروزه به نظر می‌رسد اقتصاد محلی دریاپایه بسیار کمرنگ شده و شاید تا چند سال آینده خود مردم هرمزگان هم فقط خاطره‌ای از این معیشت به ذهنشان برسد. این یکی از آسیب‌های مهم و قابل تأمل استان است که در بازدیدی کوتاه نیز به چشم می‌آید.
اگر از دید منظر به شهرهای ساحلی نگاه کنیم، سازمان فضایی شهرهای ساحلی مانند دسترسی‌ها، قرارگیری محلات شهر، مرکز شهر و قلمرو شهر در ارتباط با دریا تعریف شده و سازمان یافته‌اند.
زندگی و معیشت مردم بر پایه دریا بوده است و اجزای شهر در راستای این ارتباط معنادارند. اگر ارتباط با دریا تضعیف شود و اقتصاد محلی آن به معیشتی موزه‌ای سوق یابد، به تدریج همبستگی خاطره‌ای و هویتی مردم تضعیف شده و هویت شهرهای دریاپایه با خاطره‌ای از این هویت جایگزین خواهند شد.
وقتی دریا را از زندگی مردم شهرهای بندری منها کنیم، یک شهر جنوبی با یک شهر مرکزی یا یک شهر غربی ایران چه تفاوتی خواهد داشت؟ بنابراین در این راستا یکی از ابعاد مطالعات منظر پیشرفت دریاپایه این است که چند درصد طرح‌های توسعه اقتصادی ملی بر اقتصاد و مطالبات جامعه محلی انطباق‌پذیر است؟ و آیا از این طرح‌های ملی، بهره‌وری‌های محلی نیز حاصل می‌شود؟
چقدر احتمال می‌دهید مسئولان به پژوهش‌های انجام‌شده توجه و آن را اعمال کنند؟
برنامه‌ریزی رویدادها و انتشار دستاوردهای مطالعه در قالب‌های هنری، فرهنگی، علمی و هم‌اندیشی، رویکرد نوین توسعه در کشور را تقویت می‌کند. بر بنیاد حاصل از مطالعه یکپارچه و سرزمینی «منظر پیشرفت دریاپایه» در هرمزگان می‌توان فهرستی از اقدامات ضروری و پیش‌رو در حوزه‌های مرتبط را تنظیم و به عنوان دستور کار آینده قرار داد.
سیاست پژوهشکده در انجام طرح‌های تحقیقاتی مبتنی بر پژوهش‌های کاربردی و در راستای پرداختن به مسائل راهبردی کشور است. با این هدف طرح پژوهشی منظر پیشرفت دریاپایه در دستور کار قرار گرفت و براساس مطالعات پایه در اسناد بالادست، مسائل شهری و اجتماعی و طرح‌های در دست انجام، مسائل مهم واکاوی و در قالب پرسش‌های راهبردی در 32 مقاله علمی-پژوهشی به آنها پرداخته شد.
به عنوان نمونه در سطح استان، برنامه‌های گردشگری و فعالیت‌های مربوط به آن از مباحث راهبردی استان در شهرهای مختلف است. متاسفانه رویکردهای تقلیدی در صنعت گردشگری از برنامه‌ریزی، مدیریت تا اجرا همانند یک بیماری همه‌گیر در سطح کشور به عنوان قانون فعالیت‌های گردشگری عمل می‌کند و فارغ از بستر فرهنگی، مکان جغرافیایی و هویت منطقه میزبان، این فعالیت، مدیریت می‌شود.
استان هرمزگان نیز از این قاعده مستثنی نیست. اما سؤال این است که این مدل گردشگری چه روایتی از هرمزگان دارد؟ چه خوانش معنایی خاصی از منطقه ارائه می‌دهد که گردشگر را به خود جذب کند؟ پرداختن به این مهم و پاسخ به آن جزء دستاوردهایی است که متخصصین گردشگری تیم پژوهشی ما به آن پرداخته و راهکارهایی برای آن ارائه کرده‌اند.
با تأکید بر اهمیت و حمایت طرح‌های توسعه ملی و نقش آنها در منافع کشور، جهت تحقق توسعه عادلانه در شهرهای میزبان این طرح‌ها، بررسی، نقد، تحلیل و بازنگری برنامه‌های توسعه در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، آموزشی، فرهنگی، گردشگری و … جهت انطباق‌پذیربودن با مطالبات جامعه میزبان، الزامی است. هدفمان این است که در این مسیر با هدف بهره‌وری و ارتقای کیفی هرمزگان در ابعاد زیستی آن قدم مؤثری برداریم و در جایگاه و توان علمی خود اثرگذار باشیم.
