رویکرد اکولوژی منظر
برنامه ریزی جهت احیا رودخانه های شهری، بر مبنای رویکرد اکولوژی منظر و از طریق ترکیب نگرش های نظری و عملی چگونه صورت می پذیرد؟
رودها به دلیل پیوند ناگسستنی با بنیان بسیاری از شهرها، بخشی از هویت کلی شهر بوده که بروز آن ها در فضاهای خرد شهری، میان هویت این فضا ها و هویت شهر ارتباط بر قرار کرده اند. در واقع شکل گیری شهرها در کنار این عنصر حیات بخش، حس مکان، حس تعلق، هویت و تاریخ را برای شهروندان شهر ایجاد کرده اند.
اما چنین به نظر می رسد که رودخانه های هفتگانه در ساختار شهر تهران به عنوان مهم ترین مؤلفه های طبیعی به دلیل استفاده بیش از توان اکولوژیکی موجب تضعیف آن ها در معادلات شهر تهران شده اند که این امر خود، شهر را با چالش های متعددی در ابعاد مختلف زندگی شهری چون کاهش تعاملات اجتماعی، افزایش ناامنی، آلودگی های زیست محیطی رو به رو نموده و خود بیانگر ناکارآمدی روش های مدیریت تک بعدی است.
از طرفی بررسی تجارب گذشته نشان می دهد که شکاف عمیقی میان رویکرد های تئوری و راهکار های عملیاتی وجود دارد که امکان اثرگذاری روش های موجود را کاهش می دهد. لذا به نظر می رسد، روشی کل نگر جهت برنامه ریزی این محیط های طبیعی که بتواند به طور پیوسته و همزمان در تئوری و عمل به حفظ و احیای اکوسیستم های طبیعی بپردازد و به چالش های حوزه اجتماعی توجه داشته باشد، یک ضرورت است.
در این میان رویکرد اکولوژي منظر را می توان به عنوان یکی از متأخرترين ديدگاه ها در زمينه مداخلات انسان در مناظر طبيعي برشمرد که تعبیر رایج آن، توجه به وجه کالبدی سرزمین است. در صورتی که تعبیر درست این مفهوم از دو جنس منظر و اکولوژی می باشد که منظر خود دارای دو بعد محبوس در عالم ماده و محصول تفسیر ذهنی انسان است و اکولوژی، به عنوان دانش شناخت آن مطرح می‌شود.
در واقع اکولوژي منظر بر مبنای ناهمگني هاي فضايي و با هدف دستيابي به پايداري منظر به توسعه دانش مرتبط میان فرآيند ها و الگو هاي منظر در طیف وسیعی از مقیاس ها اهتمام می ورزد. اما از حیث کارکرد و دیدگاه های عملی به دنبال ارائه راهکار هاي حفظ و احياي تمامي ارزش ها و سرمايه هاي طبيعي است که در آن انسان و محيط به طور يکپارچه مورد تحليل و ارزيابي قرار مي گیرند.
بنابراین رویکرد اکولوژی منظر دارای جنبه نظری و چارچوب مفهومی و جنبه عملی است که جنبه نظری آن در قالب دیدگاه افقی به طور خاص برای حل چالش های برنامه ریزی پایدار مناسب است. در این دیدگاه، بسط و گسترش مفاهیم در یک راستا قرار می‌گیرند و به صورت عمومی برای همه پروژه ها رویکرد خاصی را نسبت به پروژه اتخاذ می نماید.
در حالی که جنبه عملی به صورت دیدگاه عمودی بیشتر راه حل های تکنیکی را مطرح می نماید و در فاز اجرایی دیدگاهی خاص نسبت به برنامه ریزی و مدیریت پروژه مد نظر قرار می دهد و در این دیدگاه بسط و گسترش مفاهیم به صورت کل به جز می باشد.
بنابراین در مدل مفهومی مطرح شده، اکولوژی منظر از دو دیدگاه افقی و عمودی قابل بررسی است که طبق این مدل، دیدگاه افقی به صورت کل نگر و دارای رویکردی مفهومی و نظری در فرآیند برنامه ریزی می باشد و معیارهایی از جمله فضا، زمان، انسان و اکولوژی را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. در واقع در این دیدگاه به مفاهیم تئوری پرداخته می شود ولی در دیدگاه عمودی که رویکرد تکنیکی و عملی است، اقدامات و مفاهیم کارکردی مورد توجه قرار می گیرند.
در نتیجه در مقوله برنامه ریزی منظر بر مبنای رویکرد اکولوژی منظر یکی از چالش های مهم چگونگی دستیابی به راهبردهای اجرایی و پیاده سازی مفاهیم نظری صرف است. از اینرو علاوه بر اصول اولیه مطرح شده در رویکرد اکولوژی منظر می توان اصول ثانویه را در قالب مجموعه ای از سیاست ها در سطح برنامه ریزی و مدیریت تعریف نمود.
این استراتژی ها به عنوان واسطی میان دو دیدگاه افقی و عمودی در سه بعد کالبدی، کارکردی و معنایی واقع شده و برای کاربردی شدن مفاهیم نظری و چارچوب های مفهومی و شرح این فرآیند یک ضرورت به حساب می آیند و به صورت واقع گرایانه چارچوب های مفهومی را در قالب اقدامات و دستورالعمل های پیاده سازی ترجمه می کنند.
در نهایت با بسط مدل مفهومی مذکور و انطباق آن با رودخانههای تهران، اصلی‌ترین راهبردها جهت ساماندهی رودها در سه حوزه کارکردی، کالبدی و معنایی معرفی می گردد. در حوزه کارکردی حفاظت و احیای بستر و بافت رودکنار، احیا و توسعه زیستگاهی، سرزندگی محیط و در حوزة کالبدی استقرار توسعه، استفاده از مصالح و پوشش های طبیعی، استخوان بندی محور ها، مکان یابی و استقرار عملکرد ها، انسجام کالبدی، انطباق با بستر و در نهایت در حوزة معنایی درگیر ساختن حواس ادراکی در رابطه با آب، بازتاب هویت فرهنگی- تاریخی، نماد و نشانه شناسی به عنوان مهم ترین سیاست‌ها جهت اثرگذاری بر منظر این رودخانه ها معرفی می شوند.
