پایگاه تحلیلی - خبری نظرآنلاین

رسانه راهبردی - انتقادی پژوهشکده نظر

سیمای شهر اسلامی

چکیده: به نظر می رسد تکثر موجود در شکل و کالبد معماری و شهرسازی حول یک عامل وحدت ­بخش که از جنس فرم و شکل نیست جمع می ­شود و شهر اسلامی را می­ سازد.

با توجه به مبنای توحیدی اسلام، آیا شهرهای اسلامی باید به دنبال شکل واحد باشند؟ تمدن اسلامی به‌ طور مستقیم ریشه در وحی دارد و تعامل این تمدن با دیگر تمدن­ ها تا آنجا بوده که با اصول و بنیادهای وحی هماهنگی داشته باشد. در واقع این جهان ­نگری توحیدی است که انسان مسلمان را با همه پدیده­ های مادی و غیرمادی پیوند می ­زند.

در حوزه تمدن اسلامی اندیشمندانی هستند که جامعه صدر اسلام را مشارکت­ گرا و تعالیم اسلامی را واجد روح تکثرگرا می ­دانند و در این راستا آیاتی همچون آیه «انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا» را مبنا می ­گیرند و بر آنند که نمی ­توان از توحیدی بودن دین اسلام، انحصاری بودن و قطعیت را برداشت کرد.

سیمای شهر اسلامی
تصویر 1: راست: مسجد نیوجیه در پکن. ساخته ‌شده در حدود قرن چهارم هجری. ماخذ: Egbert Sow. چپ: مسجد قرطبه در اسپانیا ساخته‌ شده از حدود دوم هجری به بعد. ماخذ: ویکی پدیای انگلیسی.

اسلام به ‌عنوان یک­ مکتب، الگو و قالب معین و محدودی به نام جامعه، اقتصاد و سیاست ایده ­آل را به گونه ­ای که همه­ چیز مدون و خط ­کشی شده معیار عمل باشد ترسیم نکرده است. بهترین­ شاهد این ادعا فقه اسلامی است. طبیعت مباحث حقوقی و فقهی ارائه چارچوب و خط­ کشی روشن در مسائل است و از همین رو در مجموعه معارف دینی، فقه از همه قانون­ مند­تر است. با این حال فقه اسلامی هیچ­ گاه جمودانه بر شکل و قالب اجتماعی خاصی اصرار نکرده است. کارکرد اسلام در طیف متکثری از جوامع از شبانی و فئودالی تا صنعتی بیانگر عدم قشری ­گری و تغییرپذیری شریعت اسلامی به ‌خصوص در عرصه اجتماع دارد. انعطاف­ پذیری اسلام به معنای فقدان جهات ثابت حقوقی و تشریعی نیست. به­عنوان مثال اسلام در نظام اجتماعی خود عدالت را مطلوب خود معرفی می­ کند اما هرگز عدالت مطلوب خود را در فرم اجتماعی خاص و مجموعه ­ای از روابط تعین یافته عرضه نمی­ کند. از همین رو است که دگرگونی ­های اجتماعی تاکنون نتوانسته آن را منزوی و مطرود کند.

تاریخ تمدن اسلامی به ­ویژه در حوزه معماری و شهرسازی انعکاس ­دهنده وجه متکثر اسلام است. کالبد شهر در هر دوره می ­تواند معیاری برای ارزیابی روند تحولات جامعه آن دوره باشد و شهر اسلامی از جمله محصولاتی است که می ­توان به‌عنوان تجلی ­گاه مفاهیم اسلامی بدان اشاره کرد. شهر اسلامی توانسته در زمان و مکان با توجه به فن ­آوری، دانش و هنر بومی تفسیر و بیان خود را داشته باشد. ماهیت این کالبد علی­ رغم تعلق به شهری برخاسته از بستر یک جهان ­بینی توحیدی از شهری به شهر دیگر متفاوت است. از این منظر، اسلام به دلیل پویایی، با ایدئولوژی­ مدرن که نیچه آن را فلسفه مومیایی­شده فاقد پویایی می ­داند، تفاوت بنیادی دارد.

سیمای شهر اسلامی
تصویر 2: راست: مسجد شیخ لطف‌ الله در اصفهان. دوره صفویه. ماخذ: ir-co.com. چپ: مسجد جامع دهلی در هند. قرن هفدهم میلادی. ماخذ: Abhishek Rawat. دین اسلام علی ­رغم توحیدی بودن به دنبال یکسان­ سازی، یک­ شکلی و تحمیل مصادیق شکلی یگانگی نیست و در گستره جغرافیایی خود تکثر را حتی در مسجد می ­پذیرد.

به نظر می ­رسد تکثر موجود در شکل و کالبد معماری و شهرسازی حول یک عامل وحدت ­بخش که از جنس فرم و شکل نیست جمع می ­شود و شهر اسلامی را می­سازد. در شهرهای اسلامی سازمان فضایی یا نظمی که در بین اجزای شهر اسلامی وجود دارد و تخته ­بند فرم نیست و از ذهنیت مبتنی بر آموزه ­­های اسلامی تغذیه می­ کند مولفه ­ای است که ظهورهای متکثر فرم آفریده می ­شود. این سازمان در مقیاس معماری هم قابل پیگیری است.

به لحاظ تاریخی و از نظر معماری، فرم مسجد که یک بنای اسلامی اصیل است و در پهنه تمدن اسلامی، از اندلس تا چین در میان مسلمانان حضوری قطعی دارد، بسیار متکثر است و نشان می ­دهد که اسلام به دنبال تحمیل یک شکل و مصداق خاص نیست و بر صورت و ماهیت متوقف نمی ­ماند (تصویر 1 و 2). به عبارت دیگر مبنای توحیدی اسلام بر خلاف ایدئولوژی­ های یکسان­ساز مدرن به معنای نفی تکثر و تحمیل مصادیق شکلی یگانگی نیست. آنچه در اسلام مدنظر است تجلی مفاهیم و محتوای اسلام و نه تکرار مصداق و صورت است. مفهوم عدالت، محرمیت، احترام به مالکیت از جمله این مفاهیم هستند که در هر دوره یا مکان بسته به شرایط خاص تجلی و مصداق خود را می ­یابند. از آنجا که این مصادیق تخته بند زمان و مکان هستند بروزی فوق ­العاده متکثر و متنوع دارند. به عبارت دیگر تکثر در حوزه شهر اسلامی بار هویتی دارد.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

رضا کسروی

رضا کسروی

دکتری معماری منظر، طراح معماری در مهندسین مشاور
میزان مطالعه مطلب