فضای مجازی، فرصتی نو ظهور، جهت مواجهه با منظر شهر

فضای مجازی، ارتباطی متفاوت در ارتباط های اجتماعی و شهری 

امروزه دنیای دیجیتال با سرعت روز افزونی در حال رشد و دگرگونی است و استقاده از فضای مجازی میان شهروندان روز به روز در حال افزایش است. هدف این نگارش پاسخ به این سوال است که نقش فضای مجازی در مواجهه شهروندان با منظر شهری چیست؟

امروزه رشد روز افزون استفاده از فضای مجازی جهت برقراری انواع ارتباط های اجتماعی و میان فردی و پیشرفت پلت فرم‌ های گوناگون در این زمینه، تقریبا تمامی ابعاد زندگی شهری، رشته ها و تخصص های گوناگون را تحت تاثیر قرار داده است. در این میان، بدیهی است، منظر که دیسیپلینی میان رشته ای است و همواره ابعاد مختلف، از جمله اجتماع، فرهنگ و ذهنیت مخاطبان را مورد نظر و مطالعه قرار می دهد، نمی تواند نسبت به این تحول جهانی بی تفاوت باشد.

امروزه اطلاعات در حجم بالا و سرعتی بسیار زیاد، به گونه ای که پیش از این تصور آن هم سخت بود، در پلت فرم های مختلف هم رسانی و به اشتراک گذاشته می شود، در کسری از دقیقه توسط هزاران نفر دیده می شود و توسط افراد مختلف مورد اظهار نظر قرار می گیرد. در میان حجم انبوه اطلاعاتی که در پلت فرم های مجازی موجود، به اشتراک گذاشته می شود، بدون شک بخش قابل توجهی از آن به  تصاویر و فیلم های متعدد از فضاهای شهری مختلف مربوط می شود.

چنین پاتوق ها و محفل های گپ و گفتی که در فضای مجازی و در رابطه با فضاهای شهری شکل می گیرد، فرصت بی نظیری، جهت دست یابی به آراء و نظرات بخش مهمی از شهروندان، از فضاهای شهری خویش است.

تا کنون رویکردهای مثبت و منفی مختلفی نسبت به تحولات عصر دیجیتال و گسترش استفاده از فضای مجازی میان نظریه پردازان، سیاست مداران و مدیران شهری وجود داشته است. گروهی همواره فضای مجازی و امکانات دنیای دیجیتال را اتفاقی منفی جهت رشد و تعالی جامعه، همچنین عاملی مخرب جهت استفاده سالم و حضور در فضاهای شهری، و در کل، عاملی در راستای انحطاط و کج روی جامعه دانسته اند.

لذا همواره سعی در پاک کردن صورت مسئله و مبارزه با این تحولات داشته اند. از جمله نظریات موجود در این زمینه می‌توان به نظر خانم دکتر حبیبی در مقاله ‌ای تحت عنوان “جایگاه فضای مجازی اینترنت و فضای باز شهری در الگوی فراغتی نوجوانان امروزی”، اشاره کرد که فضای مجازی را عاملی در جهت کاهش حضور در فضاهای شهری می‌دانند (حبیبی و بهنامی ‌فر،1395).

همچنین واکابایشی، محقق ژاپنی، با بررسی تحولات عصر دیجیتال، تاثیرات فضای سایبری و تحولات دیجیتال در فضاهای شهری را عنصری منفی می داند و ادعا می کند که این اتفاق موجب پوچی معنایی جامعه مدرن و از دست رفتن معنای فضاهای سنتی شهری شده است (Wakabayashi,2002). در دیگر سوی دیگر نیز افراد و نظریه پردازانی هستند که دیدگاهی مثبت به تکنولوژی و امکاناتی که در عصر دیجیتال، رسانه ها در اختیار بشر قرار داده اند، دارند.

چنان که، صیاد، نظریه پرداز عرب، در پژوهشی که معطوف به ارتباط میان ابعاد مختلفِ فضای مدیا و حضور در فضاهای شهری در جریان انقلاب کشورهای عربی (که به بهار عربی شناخته می ‌شود) است، با بررسی کشورهای، تونس، مصر و یمن، به این نتیجه رسیده‌ است که ارتباط تنگاتنگ و متقابل فضای مدیا، فضای شهری و رسانه‌ های سنتی، باعث تغییر معنای فضاهای عمومی شهری شده‌ است و این اتفاق را مثبت ارزیابی می‌ کند (ALSAYAD&GUVNEC,2015).

همچنین یائو در پژوهشی با معطوف داشتن توجه خود به فضای توئیتر، به عنوان یکی از مظاهر فضای مدیا و عصر دیجیتال، ضمن ارائه رویکردی مثبت به این فضا و استفاده از ظرفیت ‌های جدیدی که در تحلیل فضاهای شهری به پژوهشگران ارائه می دهد، با استفاده از تحلیل توئیت‌ های کاربران شهرهای مختلف و بررسی احساس آن ها نسبت به فضاهای شهری خود، خوانشی از منظر چند شهر مختلف در نقاط مختلف جهان،ارائه داده ‌است (Yao e al,2021).

رویکردهایی چون رویکرد گروه اول که تحولات عصر دیجیتال و همه گیری فضای مدیا را منفی تلقی می کنند، هرچند ممکن است در برخی موارد صحیح باشند، اما در عمل نمی توانند راه گشا باشند، چرا که، آن چه مسلم است، جهان به مسیر پیشرفت خود ادامه خواهد داد و خواه ناخواه، جهان مجازی، روز به روز گسترش خواهد یافت. از طرفی با آغوش باز به استقبال فضای رسانه ‌های دیجیتال و مدیا رفتن نیز، بدون شناخت کافی و دانش استفاده صحیح از آن، اصل قرار دادن خودِ تکنولوژی و نه استفاده از آن جهت ارتقا کیفیت زندگی جمعی و فضاهای شهری، موجب بروز آسیب های زیادی خواهد شد.

 لازم به ذکر است که تصاویر و فیلم هایی که در فضای مجازی به اشتراک گذاشته می شود، در وهله نخست و در بهترین حالت تنها معرف سیمای شهر خواهد بود و نه منظر آن، چرا که منظر شهر، محصول ادراک و تفسیر ناظر از مواجهه با آن و لمس فضاست (هر چند که با پیشرفت تکنولوژِی، روز به روز قابلیت های این فضا بیشتر می شود، چنان که نمایش صداهای موجود، حرکات، زندگی و فعالیت های موجود در فضا، همگی دامنه درک فضایی را افزایش می دهند).

در واقع دنیای مجازی حداکثر اطلاعات ماده شهر را بازتولید می کند. گویی انسان در همان نقطه ای که هست مثل افسونگر به نقطه ای جدید می رود. حداکثر دستاورد این توانمندی، بازتولید ماده فضاست. اما منظر، حاصل فهم و خوانش ناظری است که با فضا در حال مواجهه است. بنابراین چه در فضای حقیقی و چه در فضای مجازی، منظر بدون ذهن آدمی پدید نمی آید (منصوری، 1401).‌

اما نکته اصلی که گزارش حاضر، قصد اشاره به آن را دارد، این است که جدا از تصاویر صرف موجود در فضای مجازی، مطالب و کامنت های ضمیمه شده بر این تصاویر، توسط کاربران، حاصل تفسیر مخاطبان، از تجربه، مواجهه و تفسیر آن ها از فضای شهری مذکور بوده است. همچنین با توسعه روز افزون قابلیت های فضای مجازی (با همه محدودیت های موجود)، امکان درک ابعاد بیشتری از فضا، همچون صداها، فعالیت ها و زندگی جاری در فضا امکان پذیر شده است. لذا فضای مجازی فرصتی را فراهم می آورد که ناظر، بدون جابجا شدن، حدی از مواجهه با فضا را تجربه کند. در این صورت این مواجهه می‌تواند به تولید منظر بینجامد‌؛ ولو ناقص.  

منابع:

• حبیبی، میترا و بهنامی فر، فائزه، 1395، جایگاه فضای مجازی اینترنت و فضای باز شهری در الگوی فراغتی نوجوانان امروزی، نشریه مطالعات جامعه شناسی شهری، سال ششم، شماره بیستم.
• منصوری، سید امیر، متن مصاحبه با دکتر سید امیر منصوری در رابطه با فضای مجازی و منظر، مورخ 26/05/1401.
• Alsayyad, nazer, Guvenc,Muna, 2015, Virtual Uprisings: On the Interaction of New Social Media, Traditional Media Coverage and Urban Space during the ‘Arab Spring’, urban studies, 52(11),2018-2034.
• Yao, Zhirui, Yang, Junyan, Liu, Jialin, Kieth, Micheal, Guan, Chenghe, 2021, Comparing tweet sentiments in megacities using machine learning techniques: In the midst of COVID-19, Cities journal, 116.
• Wakabayashi, Mikio, 2002, Urban Space and Cyberspace: Urban Environment in the Age of Media and Information Technology, International Journal of Japanese Sociology.