آموزه‌ای از سیلاب اخیر جاده هراز
طراحی منظر و مدیریت بحران
تابستان امسال پهنه عظیمی از کشور با مهمان ناخوانده ای به نام طوفان مونسون «غافلگیر» شد. تکرار این غافلگیری ها در بلایای طبیعی چند سال اخیر موجب اعتراضات مردمی به نحوه مدیریت بحران یا نقد برنامه و طرح های عمرانی در حوزه های مختلف ساخت و ساز از شهرسازی تا راهسازی و صنعت شده است.
اکنون افکار عمومی متوجه اهمیت پیشگیری از وقوع حادثه و ضرورت لحاظ کردن پدافند غیرعامل در طرح ها شده است. توجه به اصول مهندسی نظیر ممنوعیت ساخت و ساز در حاشیه رودها یا طراحی بر پایه اطلاعات پایه (اقلیم، زمین شناسی، هیدرولوژی و …) تقریباً بخشی از دانش عمومی شده، اما همچنان راهکارهای ساده و موثر برنامه ریزی و طراحی منظر در دستیابی به یک طرح پایدار مغفول است.
پرسش این است که آیا طرح های منظر صرفاً پروژه هایی پرهزینه، زینتی و به وقت آرامش هستند؟ یا اینکه راهکارهای منظر بطور بنیادی در مدیریت بحران ها نیز موثر می افتد؟ در این یادداشت، با ذکر مثالی از جاده هراز ضرورت استفاده از طراحی منظر به عنوان یک رویکرد موثر در کاهش خسارات حوادث دوران بهره برداری گوشزد می شود.
سیلاب روز 6 مرداد 1401 در حدود کیلومتر 60، جاده هراز را مسدود کرد. البته این سیلاب نه به دلیل تعرض به حریم رودخانه یا عدم طراحی آبرو در زیر جاده؛ بلکه به دلیل حجم آب و گل و لای بیش از ابعاد آبروی طراحی شده بود. علت سیل در این نقطه در مشاوره با همکاران متولی طرح، مهندسان عمران، زمین شناسی و هیدرولوژی، چنین عنوان شد:
– مورفولوژی و شیب زیاد کوه های البرز در هنگام بارندگی موجب سرعت رواناب ها می شود.
– جنس خاک محدوده محور هراز دارای درجه بالای فرسایش و سنگ ها دچار هوازدگی است که موجب می شود قشر سطحی زمین با جریان آب به حرکت درآید.
– تداوم بیش از یک دهه خشکسالی باعث از دست رفتن بخش عظیمی از پوشش گیاهی در ارتفاعات و دامنه شده است. نقش پوشش گیاهی در تثبیت خاک و کاهش سرعت حرکت آب بر همگان عیان است.
جاده هراز اولین و تنها جاده دارای طرح مطالعات و طراحی منظر در کشور است1. راهبرد اصلی این طراحی «حفاظت منظر طبیعی کوهستان» بوده که بر اساس آن توصیه شده تا تمامی مداخلات و ساخت و سازها در جریان تعریض مسیر، با احترام به طبیعت و حفظ حداکثری بستر طبیعی، ترمیم چهره زمین و پوشش گیاهی در پایان عملیات راهسازی باشد.
در شرایط اقتصادی کنونی کشور، مجری طرح2 در تامین بودجه برای ادامه ساخت جاده با مشکل روبه‌رو است و با استدلال صرفه جویی و پرداختن به اولویت ها و حداقل ها، پیاده سازی طرح منظرراه را مسکوت باقی گذاشته است.
متاسفانه جزءنگری و اقدامات ضربتی و جزیره ای که تقریباً تمامی دستگاه های اجرایی کشور بدان مبتلاست، موجب شده تا بهای یک طرح راهسازی به هزینه عملیات عمرانی آن خلاصه شود و هزینه اجرای تمهیدات منظر و هزینه های دوران بهره برداری مانند راهداری، آبخیزداری و حفظ منابع طبیعی در مهندسی ارزش کل پروژه محاسبه نشود.
چه بسا در دوران بهره برداری، با بروز بلایای طبیعی نظیر این سیل، چندین برابر هزینه اولیه اجرای طرح منظر صرف تعمیرات و جبران خسارات شود.
اگرچه عامل اولیه و مستقیم سیل اخیر عملیات راهسازی نبوده، اما بیم آن می رود تا با ادامه روند خشکسالی در آینده بیش از پیش با بلایای این چنینی در سایر نقاط جاده مواجه باشیم. بی توجهی به ارزش های منظر در روند بهره برداری و بهسازی این جاده ملی و زیبای گردشگری باعث شده تا انواع ترانشه ها و تغییر شکل شدید فرم زمین بدون اصلاح فرم نهایی در کناره جاده باقی بماند.
عدم نظارت مناسب بر صدور مجوز معادن و نحوه فعالیت آنها، عدم ترمیم پوشش گیاهی، عدم بکارگیری روش های تثبیت خاک با ملاحظات منظر و … می‌تواند علت خسارات در ریزش ها یا سیل‌های آتی باشد.
حتی تبعات منفی این سیلاب نیز می توانست با ترکیب تمهیدات راهداری و آبخیزداری در قالب راهکارهای طراحی معماری منظر کاهش یابد؛ نظیر ساخت بند رسوبگیر در مسیر سیلاب با مصالح همگون با بستر.
واکاری و ترمیم پوشش گیاهی حاشیه جاده (از انواع گونه های وحشی نظیر درمنه دشتی و … تا انواع بوته‌ها درختان) یک نمونه ساده از پیشنهادات طرح منظر هراز است که اجرای آن بطور همزمان اهداف کارکردی، ایمنی و خوانایی جاده برای راننده، لذت از هویت و زیبایی مسیر برای مسافر و مدیریت بحران برای متولیان راه ها و منابع طبیعی را تامین می کند.
مدنظر داشتن هزینه اجرای طرح های منظر در قالب پروژه های راهسازی و راهداری و فواید آن در دراز مدت، مساله‌ای است که هنوز در میان سطوح مختلف کارشناسی و مدیریتی کشور توجیه نشده است.
دستیابی به این خواسته به حق معماران منظر جز با آگاهی‌بخشی، مطالبه گری و حفظ ارتباط با همکاران هم‌حوزه و مسئولان امر میسر نیست و این رسالت حرفه ای است که تحقق آن همزمان منافع بلند مدت مردم و سرزمین و اهداف میانی یا کوتاه مدت مدیران و متخصصان را تامین خواهد کرد.
پی نوشت
- این طرح در سال 96 و در میانه اجرای آن در قالب پروژه نظارت به مشاور مترا محول شد و نگارنده به عنوان سرپرست تیم به مدت 2 سال در این پروژه همکاری داشته است.
- شرکت ساخت و توسعه زیر بناهای حمل و نقل کشور.
