شاید برای اول بار اصطلاح بین‌الحرمین برای نام‌گذاری بر روی یک مکان در دورۀ قاجار، به نام بازاری که بین مسجد شاه (امام خمینی کنونی) و مسجد جامع قرار گرفته بود، به کار گرفته شد. اما به مرور در نقاط دیگر هم این اصطلاح گسترش پیدا کرد. ریشۀ این کلمۀ عربی اشاره به فضایی می‌کند که مابین دو حرم واقع شده است. اتصال دو نقطۀ مهم مذهبی می‌تواند باعث ایجاد فضایی شود که از هم افزایی میان دو حرم مقدس بهره می‌برد تا این فضا ارزش والایی پیدا کند. دو اتفاق تاریخی باعث شده تا بین‌الحرمین رنگ‌وبویی جدید به خود بگیرد. اولی به سال ۱۳۶۴تا ۱۳۶۶هجری شمسی مربوط می‌شود. آنجا که فضای بین مسجد پیامبر و قبرستان بقیع تخریب و فضایی باز جایگزین بافت مذکور می‌شود. این فضای باز تحت عنوان بین‌الحرمین شناخته می‌شود که فضایی بین حرم نبوی و چهار امام شیعه است.

دومین اتفاق مربوط می‌شود به بین‌الحرمین در شهر مقدس کربلا، فضایی بین حرم امام حسین (ع) و حضرت ابولفضل(ع) است. امروزه این فضا چنان ارزش والایی پیدا کرده است که به عنوان کانون بزرگترین گردهمایی پیادۀ جهان در اربعین شناخته می‌شود و بی‌شک یکی از جذاب‌ترین و خاطره‌انگیزترین فضاها برای همۀ شیعیان جهان است. بنای اولیۀ بین‌الحرمین در زمان صدام حسین سال ۱۴۰۷هجری قمری (سال ۱۳۶۵هجری شمسی) گذاشته و در دوره‌های بعدی تکمیل شده است. تصاویر ذیل به خوبی شکل‌گیری بین‌الحرمین در کربلای معلی را نشان می‌دهد. نکتۀ قابل توجه، هم‌زمانی شکل‌گیری دو فضا در مدینه و کربلا است.

با این دیدگاه در شهر شیراز طرحی با عنوان بین‌الحرمین  شکل گرفت که هدف از آن اتصال حرم شاهچراغ(ع) به حرم سیدعلاالدین بود. در سفر پژوهشی اخیر با توجه به شکل‌گیری بین‌الحرمین بر آن شدیم تا بررسی‌ای دقیق از اجرای این طرح داشته باشیم. در ادامه به نقد مشاهدات عینی از این طرح در بافت تاریخی شیراز می‌پردازیم.

مجموعۀ تجاری_فرهنگی بین‌الحرمین با سرمایه‌گذاری خارجی شرکت بین‌المللی تواصل (ایرانی_اماراتی) و مشارکت شهرداری شیراز از سال ۱۳۸۴ شروع شده است. کارفرمای این طرح شهرداری شیراز است. طراحی مجموعۀ پروژۀ بین‌الحرمین توسط مشاورین و متخصصین بین‌المللی و داخلی شرکت تواصل صورت پذیرفته است. مرکز تجاری غرب مجموعۀ بین‌الحرمین سمت خیابان احمدی به مساحت ۹۶۰۰ متر مربع است و مرکز تجاری دیگر در سمت میدان آستانه واقع شده است و شامل ۲۰۰ واحد تجاری به مساحت تقریبی ۵۴۰۰ مترمربع است. زیرزمین مجموعه برای پارکینگ با گنجایش بیش از ۱۵۰۰ خودرو با ورودی و خروجی‌های متعدد و ۲۶۰ واحد انباری تجاری اختصاص یافته است.

این طرح در سمت حرم شاهچراغ (بخش غربی) به طور کامل اجرا شده است و در حال فعالیت است. پس از عبور از فضای تجاری به فضای باز شهری برمی‌خوریم که دارای مبلمان شهری است و بخشی است که با پارکینگ زیر مجتمع در ارتباط است. نکتۀ قابل توجه این است که در این فضا هیچ کسی به جز یک نگهبان مجتمع حضور نداشت. پس از آن ساختمان‌های اداری شورا و آمفی‌تئاتر شهر قرار داشت و در سمت مقابل که در  حال تکمیل‌شدن بود و هنوز شروع به فعالیت نکرده بود، هتل و مجتمع تجاری واقع شده است. اولین چیزی که در ذهن مخاطب ایجاد می‌شود این است که عنوان بین‌الحرمین برای چنین فضایی اصلاً سنخیت نداردو با وام‌گرفتن از جمله‌ای که می گفت «هر گردی گردو نیست» به ذهنم رسید که هر بین حرمی، بین‌الحرمین نیست. انگار چیزهای که نه، خیلی چیزها کم داشت. اصولاً بین‌الحرمین شما را باید به سوی دو حرم راهنمایی کند و دارای انسجام باشد. بلاتکلیفی در فضایی به گونه‌ای مشهود است که با وجود سادگی دچار گم‌شدگی می‌شویم. از ارتباط این طرح با بافت اطراف نیز، چیزی نگوییم بهتر است. زیرا اصلاً در طرح دیده نشده است. در بعضی نقاط برای خالی‌نبودن عریضه، دیواره‌های اطراف آرایش شده‌اند. با بررسی‌های میدانی می‌توان به این نتیجه رسید که با توجه به دلایل ذیل بین‌الحرمین شیراز بین‌الحرمین نیست:

• اولین نکته برای بین‌الحرمین بودن، توازن میان دو حرم است مثلاً در کربلا این توازن برقرار است. به عبارت دیگر اینکه از نظر اهمیت و حرم در یک سطح قرار بگیرند یا اصطلاحاً هم‌تراز باشند تا حس بین‌الحرمین به‌وجود آید. به نظر می‌رسد در شیراز شاهچراغ بی‌بدیل است و هیچ حرمی نمی‌تواند با آن هم‌تراز باشد.
• فاصله یک کیلومتری برای حس بین‌الحرمین زیاد است. مثلاً در کربلا این فاصله حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر است.
• با مصاحبه از شهروندان و عابرین هیچ کدام این فضا را به عنوان فضایی بین دو حرم نمی‌شناسند و بیشتر به عنوان یک مجتمع تجاری گران‌قیمت شناخته شده است.
• از منظر دسترسی‌پذیری و اتصال این طرح دارای مشکل اساسی است. تغییر جهت‌ها و عدم انسجام فضای داخلی و فضاهای اطراف بسیار ضعیف هستند.
• عدم سازگاری و تجانس کاربری‌ها در آن مشهود است که باعث شده است که حس قرار‌گیری در بین‌الحرمین وجود نداشته باشد.

به طور کلی می‌توان این‌گونه جمع‌بندی کرد که برای اینکه فضایی بین‌الحرمین باشد،وجود دو حرم هم‌تراز شرطی لازم است اما کافی نیست. متأسفانه فضای بین‌الحرمین شیراز  با همۀ تلاش‌های صورت‌گرفته نه تنها نتوانسته است نقش خود را در پیوند دو فضای مذهبی ایفا کند بلکه باعث جدایی فضایی در بافت مرکزی شهر شیراز شده است که می‌تواند اثرات اجتماعی جبران‌ناپذیری داشته باشد.