مولوی و نقد هنری

آیا می‌توان آثار مولانا را از دیدگاه یافتن اصول و مبانی نظری نقد هنری قرائت کرد و بسیاری از ابیات آن را به عنوان ملاک همان نقد تحلیل نمود؟

چرا نباید فلسفة هنری بر مبنای اندیشة عرفانی و ایرانی داشته باشیم که نظریه‌های هنری و به تبع آن قوانین و روش نقد را بتوان بر آن استوار ساخت؟

احیای یک حکمت اصیل و فلسفة هنری در لباسی از زبان معاصر که بتواند چارة درد ناشی از فراموشی امر قدسی و حقیقت متعالی در این دوران باشد، یک امر ضروری است. آن اصل بنیادین و ترازو و میزانی که در غرب به‌کار می‌رود، با اندیشة ایرانی و درنتیجه با هنر آن متفاوت است. از این رو، یافتن نظریاتی که براساس این نوع اندیشه مبتنی باشد و با هنر این سرزمین سنخیت بیشتری داشته باشد، ضروری می‌نماید.

آثار و اندیشه‌های مولانا به سه دلیل امکان استخراج و استنباط نظریه‌های هنر و نقد هنری را داراست:

1. مولانا هم اندیشه‌ورز است و هم هنرمند. هنر او مصداق و تجسم اندیشة اوست، یعنی نقد است و اصالت دارد. نظریه‌های هنری را هم می‌توان از اندیشه‌های او به دست آورد و هم از آثار هنری او استخراج نمود.
2. نظریات مولانا چکیده و برگزیدة همة اندیشه‌های عرفانی، فلسفی و اسلامی قبل از اوست که پالایش یافته و با نظریات خاص او وحدت یافته است. مولانا با نور قلب می‌بیند که جامع نور عقل و خیال است. چشم غربی بشر یا عقل با چشم شرقی، یعنی خیال، در او وحدت یافته‌اند. از این رو، نظر او جامع بوده و حتی افراط و تفریط‌ها و کجروی‌ها را در دیدگاه‌های شرقی و غربی پیش‌بینی می‌کند.
3. اندیشه و نظر مولانا، مدرن به معنای واقعی است. باور به واقعیتِ همواره متجدد و نوشوندة عالم و آدم و فهم او، و قبول وجود کثرت‌ها و تفاوت‌ها، بلند‌نظری و عدم تعصب، اندیشة او را مدرن می‌سازد. اما حتی معنی مدرن نیز از دید او با معنایی که در غرب دریافت می‌شود، متفاوت است، چراکه هرچند واقعیت‌های عالم طبیعت و عالم درون انسان و عالم خیال همواره تجدید می‌شوند، اما اصل ثابت و واحدی دارند که منشأ این تغییرات است. به همین دلیل می‌توان از کثرت به وحدت، از تغییر به ثبات، و از صورت‌ها به معنی رسید و چگونگی تغییر و ارتباط و هماهنگی کثرت‌ها را توجیه نمود.