کیفیت ظرف خیال هنرمند در دریافت این صور مثالی اثر دارد و در ضمن دریافت این صور در اختیار و کنترل هنرمند نیست. نوعی شهود و الهام است.

مهمترین فایده و کارکرد هنر، تصفیه ،تزکیه و درمان بیماری‌ها و انحرافات ذوق و عقل و برانگیختن عواطف و احساسات متعالی است.

ذوق سلیم، معیاری برای شناخت و درک معنا است. کلی‌بودن احکام ذوق به دلیل یگانگی ارواح انسانی در اصل خود و میل همۀ ارواح به حقیقت و زیبایی است.

قصد و نیت مؤلف اثر هنری همواره با همۀ نتایج و کارکردهای اثر مطابقت ندارد و به این ترتیب اثر، استقلال خود از هنرمند هستی را دارد و کارکرد خود را داراست.

هرمنوتیک مولانا مبتنی بر وحی دل و یقین است. اگر حقیقتی که در اثر هنری است، نتیجه تجلی حقیقت بر دل و خیال هنرمند باشد، نباید دیگران را به تناقض رهنمون شود.

مولانا در زبان‌شناسی خود، سه افق زبانی را معرفی می‌کند. زبان حس که زبانی عاریتی است. زبان دل که وسیله‌ای برای دانستن است و زبان حق که حقیقت زبان است.

هستی‌شناسی مولانا و به تبع آن، معرفت‌شناسی‌ او، با سایر متفکران شرقی و غربی تفاوت دارد و بسیار شبیه اندیشه سهروردی است. وی وجود را به «نور» تشبیه می‌کند.