قدم زدن در خیابان Lijnbaan؛ زوال و احیاء اولین خیابان پیاده اروپا

مطالعه تجربیات کشورهای پیشرو در زمینه پیاده‌مداری و مسائل مبتلا به آن می‌تواند طرح‌های پیاده‌مداری در ایران را تا اندازه قابل توجهی پیش‌بینی پذیر و الزامات و نکات آن‌را تدقیق کند. یکی از این نمونه‌ها طرح خیابان Lijnbaan در شهر روتردام هلند در نیمه قرن بیستم به عنوان اولین خیابان طراحی‌شده برای پیاده در اروپا است. پروژه‌ای که از ایده‌ای بکر و موفق تا زوال و آسیب‌های اجتماعی پیش رفت و توانست با شناسایی عوامل رونق و زوال و اصلاح آنها، بازآفرینی شود.

درمیان خاکسترهای به جامانده از جنگ جهانی دوم در شهر رتردام (کشور هلند)، خیابان Lijnbaan (لینبان) به مثابه هال و اتاق نشمین شهر، سربرآورد. یک ایده انقلابی که الهام بخش پروژه‌هایی مشابه از ورشو تا استیوناژ شد.

تصویر 1: خیابان Lijnbaan اندکی پس از افتتاح در سال 1953. منبع: www.wederopbouwrotterdam.nl

یک دهه پس از اینکه مرکز شهر تاریخی رتردام هلند در اثر بمباران گسترده آلمانها در ماه مه 1940 به شکل گسترده‌ای تخریب شد، مدیریت شهری و مردم تصمیم گرفتند که برای آن جایگزینی بسازند.

مرکز قدیمی شهر ایراداتی همچون: خیابان‌های باریک و کوچه‌ها و کانال‌هایی که مسیر ترافیک را مسدود می‌کرد، داشت. پس از جنگ، شورای شهر این فرصت بازسازی را برای ساخت یک مرکز شهر مدرن و تقویت ساختار خیابان‌ها مغتنم شمرد. بنا به گفته جو وان‌دن‌بروک-معمار هلندی- ایده اصلی این بود:”به رتردام آنچه داشته را اعطا کنید، اما پیشرفته‌تر و پالایش یافته” و این تجسم روح خوش‌بینانه‌ای بود که درآن زمان بر رتردام حاکم بود.

زمانی که در سال 1953 خیابانLijnbaan افتتاح شد، این خیابان به اولین خیابان طراحی شده بر مبنای پیاده‌مداری در اروپا تبدیل شد. این خیابان کاملاً یک ناحیه “بدون خودرو” بود، اصطلاحی که تا آن زمان شنیده نشده بود.

فرانک هویکاس-معمار هلندی درمورد این خیابان می‌گوید: ایده این خیابان بسیار جسورانه بود. در آغاز بسیاری از مغازه‌دارها مایل به کار دراین ناحیه نبودند، زیرا تصور می‌شد که مشتریان به منطقه‌ای که نتوانند با خودرو به آن دسترسی پیداکنند، نخواهند رفت”.هویکاس در آن زمان 13ساله بود و بعدها 29 سال برای مشاور این پروژه یعنی “ون‌دن بروک و باکِما” به عنوان مشهورترین معماران مدرن هلندی درآن زمان، کار کرد.

تصویر 2: تخریب رتردام در سال 1940، منبع: آرشیو تاریخی جهان.

برخلاف ترس مغازه‌دارها، خیابان Lijnbaan  به موفقیت رسید. این خیابان به منطقه‌ای محبوب برای خرید و تفرج تبدیل شد. مردم به این خیابان می‌آمدند تا قدم بزنند و نگاهی به ویترین مغازه‌های لوکس بیاندازند و یا برای تماشای جمعیت یا ملاقات با یک دوست روی یک تراس بنشینند.

آسترید آرسن-معمار و تاریخ‌دان هلندی- که برای 5سال در خیابان Lijnbaan زندگی کرد و کتابی در مورد تاریخچه 60 ساله آن با عنوان:” بازسازی قلب رتردام” نوشته است، می‌گوید:” خیابان Lijnbaan به اتاق نشیمن و هال شهر رتردام بدل شد و نبود رفت‌وآمد خودروها، جو امنیت و آرامش را پدید آورده بود”.

آرسن اضافه می‌کند” خیابان Lijnbaan واحه‌ای ساخته شده دربرابر یک زخم باز بود. این ایده برخوردی خوشبینانه دربرابر آینده و شرحی بر امید عمومی برای زندگی پس از جنگ بود. و این مساله‌ای است که از نشانه‌های زیستی مردم قابل تفسیر بود مانند این که مردم برای رفتن به این خیابان بهترین لباسهایشان را می‌پوشیدند.

در آن زمان قدم زدن و گردش در خیابان Lijnbaan تجربه‌ای استثنایی بود. تقریبا 70 مغازه باکیفیت درآنجا بود و تفرج درآن با وجود باغجه‌ها، نیمکت‌ها، مجسمه‌ها و لانه‌های پرندگان بسیار رایج بود. حتی به مساله باران فکر شده بود و سایه‌بان‌های چوبی در نقاط مختلف درنظر گرفته شده‌بود.

میا گیسبِر-مالک یکی از مشهورترین فروشگاه‌های‌مُد  Meddensدر قلب خیابان Lijnbaan- می‌گوید: اتوبوس‌هایی از سراسر هلند خیل عظیمی از جمعیت را که مشتاق دیدن این پدیده جدید و خرید بودند، به این ناحیه می‌آوردند. دوران فوق‌العاده‌ای برای ما بود، دردوساعت 35 ژاکت جیر می‌فروختیم”.

تصویر 3: مردم در حال استراحت و تفرج در خیابان Lijnbaan در سال 1960، عکاس: اولستین بیلد.

بازدید آقای مال

Lijnbaan روزنامه‌نگاران و معماران فراوانی از سراسر جهان را تحت تاثیر قرارداد و بارها در سراسر جهان مورد تقلید قرارگرفت. شهرهای ورشو، پراگ و هامبورگ به ساخت مراکز خرید تفرجگاهی همچون Lijnbaanروی آوردند و این خیابان به نمونه‌ای برای ساخت استیوناژ به عنوان اولین مرکز خرید پیاده‌مدار در بریتانیا تبدیل شد.

هویکاس بازدید معمار مشهور اتریشی، ویکتور گروئن ازاین خیابان را به خاطر دارد و می‌گوید:” گروئن مال‌های بسیار فراوانی در سراسر آمریکا ساخته بود و به خاطر نقش پیشرو در ساخت فروشگاه‌های بزرگ در ایالات متحده به  آقای مال مشهور شده بود. وقتی او از این خیابان بازدید کرد کمی ازینکه سال‌ها پیش از مال‌های او ما این خیابان را ساخته بودیم مأیوس شد.”

اما تفاوتی اساسی بین مال‌های گروئن و خیابان Lijnbaan وجود داشت. گروئن اکثر فروشگاه‌ها را در حومه شهرها می‌ساخت و این درحالی بود که lijnbaan به قلب تپنده رتردام پس از جنگ تبدیل شده بود.

هویکاس می‌گوید: “به نظرم این موفقیت تنها به دلیل طراحی قابل توجه و فوق‌العاده این خیابان اتفاق افتاد. طرحی که بر مبنای مرکز خریدی با مقیاس انسانی شکل گرفت و شما در حالی که از خیابان پایین می‌روید از اتاقی به اتاق دیگر جابجا می‌شوید”.

تصویر 4: خیابان استیوناژ در بریتانیا از لینبان الهام گرفت. 1972، منبع: shutterstock

زوال این خیابان در دهه 80 میلادی رخ داد. زمانی که فروشندگان اصلی و اولیه بازنشسته شدند و جای خود را به زنجیره‌های بزرگ که صرفاً قصد گردش مالی دارند، دادند. در این موقعیت فروشگاه‌های عالی مملو از اجناس ارزان بود و گروه‌های مختلف و متفاوتی از مردم را جذب می‌کردند. به مرور تراس‌ها و لانه‌های پرندگان ناپدید شد و مردم گلدان‌های خالی را مملو از زباله کرده‌بودند.

شب‌ها کرکره مغازه‌ها پایین کشیده می شد و خیابان Lijnbaan به منطقه‌ای بی رونق و حرکت تبدیل شده بود. محلی که مردم مورد سرقت واقع‌ می‌شدند و هولیگان‌ها و طرفداران افراطی فوتبال پس از بازی‌ها در آنجا تجمع می‌کردند.

راه‌حل‌های مختلفی توسط برنامه‌ریزان شهری پیشنهاد شد. از تخریب بخش‌های پیچیده تا مسقف کردن کل ناحیه گردشگری، اما در نهایت تغییر چندانی حاصل نشد. حتی سایه بان‌های جدید و جذاب از جنس پلکسی‌گِلَس که در ابتدای دهه 90 نصب گردید به دلیل مشارکت اندک مغازه‌داران تاثیر بسیارکمی برجای گذاشت.

آرسن در مورد این مساله می‌گوید:” کسی دیگر علاقه‌ای به Lijnbaan نداشت و بسیاری از مردم آن را به عنوان پشته ای از زباله‌های قدیمی می‌دیدند”. و نکته مهم در همین جمله نهفته بود: بسیاری از مردم و نه همه آنها!.

آرسن می‌افزاید:” بنیاد دوکومومو به عنوان نهاد ترویج کننده میراث معماری مدرن، خیابان Lijnbaan را به عنوان نمونه ای خلاقانه از معماری پس از جنگ معرفی کرد و باعث شد که این خیابان در سال 2010 به عنوان میراث ملی معرفی گردد. موضوعی که به نقطه عطف ماجرا تبدیل شد.

امروزه Lijnbaan مجدداً به محل تفرج و خرید جوانان-همانگونه که پیشتر بود-تغییر چهره داده‌است. کرکره مغازه‌ها بالارفته‌است و احساس امنیت بازگشته است. هرچند زنجیره بزرگ لباس و کفش ارزان همچنان باقی است اما به واسطه همکاری بسیاری از مالکان در احیاء نماهای اصلی، حال و هوای قدیمی بازگشته‌است.

تصویر 5: خیابان احیاء شده Lijnbaan در غروب. عکاس: فرانتس ویلمبلاک

رابرت وینکل-معمار-می‌گوید:” Lijnbaan نمونه خوبی از سبکی است که به آن مدرن میانی می‌گوییم. سبکی که امروزه اقبال جهانی گسترده‌ای پیرامون آن وجود دارد. ما درحال بازگشت به سایه‌بان‌های چوبی و ویترین‌های اصیل هستیم”

وینکل اضافه می‌کند:” وقتی شما این تاثیر را می‌بینید تازه متوجه می‌شوید که چرا در گذشته جادوی Lijnbaan مردم را جذب می‌کرده‌است. خیابان Lijnbaan همواره هال روتردام بوده است و ما آنرا به شهر بازگرداندیم.”

مطالعه تحولات این خیابان در بازه‌ای 70ساله نکات مهمی را برای ساماندهی، طراحی، مدیریت و نگهداری محورهای پیاده‌مدار روشن‌می سازد:

1. در طراحی خیابان‌های پیاده‌مدار مساله جذب مخاطب تنها مساله مورد نظر نیست و علاوه برآن باید به شناخت گروه های مخاطبین، نوع جذابیت‌های محیطی و تاثیر رفتار مردمی برفضا و تاثیر فضا بر رفتار عمومی توجه نمود.
2. احیاء خیابان‌های هویت‌مند قدیمی با توجه به ارزش‌های معمارانه، جلب مشارکت گروه‌های ذی‌نفع و ذی‌نفوذ، سیاست های تشویقی به‌جای اقتدارگرایی و تکیه بر ظرفیت‌های موجود ممکن خواهدبود.
3. اضافه کردن مولفه‌های معمارانه و منظرساز به خیابان‌های پیاده با رفتار متعاقب آن از سوی مردم همراه خواهد بود، لذا با شناخت بسترهای فرهنگی و اجتماعی می‌توان به شکل موثری با مداخله در جزئیات نتایج قابل توجهی در میان‌مدت مشاهده‌کرد.
4. هیچ‌گاه نباید از منافع عمومی شهر در برابر آسیب‌های اجتماعی و تغییر کاراکتر فضا-به‌ویژه در نواحی با ظرفیت‌های تاریخی، فرهنگی و ساختاری پیاده مداری همچون مرکز شهر-عقب نشینی کرد.

ترجمه و افزوده: مهندسین مشاور پژوهشکده نظر

منبع: The Guardian