چهارراه ولیعصر تهران یکی از مراکز اصلی و یا قلب فعالیت­ های فرهنگی و مدنی شهر تهران است. اقدامی که به عنوان زیرگذر چهارراه ولیعصر در دی ­ماه ۱۳۹۲ در این مکان صورت گرفت، تقریبا به عنوان پروژه ­ای غیر کارشناسانه و بر خلاف آئین ­نامه های شهری بود.

پروژه ­ای که به جای حفظ هویت شهری، افزایش و بهبود شریان پیاده (پیاده ­مداری) و یا تقویت سرزندگی فضاهای شهری صورت گرفته به تسهیل حرکت پیاده و انتقال پیاده به زیر زمین پرداخته است. علاوه بر آن نرده­ گذاری در اطراف خیابان برای تاکید بر جبری بودن حرکت در زیرزمین بوده که گاها کارشناسان آن را برخوردی نه ­چندان محترمانه با پیاده دانسته­ اند. حال که این پروژه در حدود شش سال سن دارد جا دارد به ابعاد دیگری از آن بپردازیم.

انتقال پیاده از سطح زمین به زیر آن نیازهای گوناگونی را می ­طلبد که از جمله توجه به اقشار مختلف و همه کاربران فضای شهری است. توجه به معلولان، سالمندان و زنان که نیازهای متفاوتی در فضاهای شهری دارند، از بایدهایی است که در اینجا نادیده انگاشته شده است. یکی از مسائلی که در اینجا بدان پرداخته ایم، بحث ادراک فضا بر مبنای جنسی است.

ادراک فضا که مقوله ­ای در جهت برقراری ارتباط فرد با محیط است، و این شناخت موجب ایجاد تصویر ذهنی و در نتیجه­ آن نقشه ­شناختی از فضا می­ شود. اما نکته اینجاست که در جهت چگونگی ایجاد این تصویر ذهنی، جنسیت مساله­ ای بسیار تاثیرگذار است. به دلیل وجود تفاوت بین زن و مرد، از نظر جنسی و جنسیتی، زنان و مردان نیازهای متفاوتی دارند. جنسیت بیانگر نوعی رابطه است که بر مبنای این واقعیت زنان و مردان تجارب متفاوتی در مسیر زندگی دارند (خانی، ۱۳۸۴: ۲) .همین امر موجب ایجاد ادراکات متفاوت از محیط خواهد بود.

از مهمترین تفاوت ­های ادراک زنان و مردان در جزءگرایی و کل­ گرایی است. بنابراین در هنگام قرارگیری در فضاهای شهری نیاز به یک طراحی ­ای است که جزئیات فضا در کنار کلیات تعریف شده باشند. در محیطی با جزئیات بیش از حد زنان احساس سردرگمی می­ کنند برای هموار کردن شرایط برای زنان نیز لازم است محیط پیرامون را کم ­جزئیات نگه داشت تا توجه به سوی نقطه روبه ­رو جلب شود و زیادی اطلاعات موجب سردرگمی نشود (بمانیان و همکاران، ۱۳۸۹: ۳۴۰ و ۳۴۱).

حس جهت ­یابی مردان، قویتر از زنان است. مردان به دلیل تجسم فضایی بهتر، قادرند به خوبی نقشه­ شناختی، موقعیت خود و عناصر مهم را نسبت به هم بیابند. از آنجاکه در چنین نقشه ای عناصر تصورشده، تنها عناصر مهم شهر بوده و مجموعه ای خلاصه و کلی از واقعیت است، جزئیاتی ندارد که مردان در به خاطرسپاری آنها دچار مشکل شوند. برای کاهش ضعف زنان، باید برای جهت ­یابی از نشانه ­های شاخص استفاده نمود و برای تقویت جهت ­یابی آقایان در شهر، تعبیه نشانه ­های بزرگ و کلی کافی خواهد بود. (پاکزاد و بزرگ، ۱۳۹۰: ۳۴۷)

حال برای بررسی زیرگذر چهارراه ولیعصر یکی از مهمترین چالش ­هایی که عابرین با آن مواجه هستند، ناکارآمدی فضا در ایجاد جهت ­یابی مناسب و موقعیت ­یابی فضاست. احساس سردرگمی و عدم توانایی درک فضا در هنگام مواجهه با فضا و حتی در خوانش تابلو­های اطلاعات برای زنان بهره ­برداری از فضا را دشوارتر کرده است که همین امر بیش از پیش آنها را ترغیب به استفاده از روی زمین می ­کند.

جزئیات در این فضا، به گونه ای تعبیه شده اند که نه­ تنها آدرس ­دهی درست ندارند، که بیشتر برای زنان ایجاد سردرگمی کرده و پیدا کردن راه برایشان مشکل می ­نماید. افزایش شناخت زنان از پیرامونشان به افزایش احساس امنیت خواهد انجامید و حضور زنان در فضاهای شهری، یه معنی وجود امنیت خواهد بود همانگونه که گفته می ­شود زمانی که یک فضای شهری برای زنان امن و قابل استفاده باشد، به این معنی خواهد بود که برای دیگر کاربران فضا مخصوصا از منظر امنیت و ایمنی، قابل استفاده خواهد بود.

بنابراین از مهمترین مسائلی که در زیرگذر ولیعصر به چشم می خورد ایجاد احساس ناامنی و سردرگمی برای زنان بوده که نیازمند تامل می باشد. تلاش بر بالارفتن از نرده­ های خیابان و حضور در خیابان به جای پیاده ­راه، فضایی پرخطر را برای زنان ایجاد کرده که همین امر ناکارآمدی فضا را برای زنان بیشتر تبیین می ­نماید. باشد طراحی، ساخت و بهره­ برداری از چنین پروژه ­هایی در سطوح کلان این ­چنینی، با مطالعات گسترده­ تر و در نظرگرفتن کلیه اقشار مردم را به­ همراه داشته باشد و نظارت بر آن نیز به گونه­ ای صورت بگیرد که مشکلات آن را بتوانند پس از مدتی واکاوی و حل کنند.

 منابع

• بمانیان، محمدرضا. ضابطیان، الهام و رفیعیان، مجتبی (۱۳۸۹) بررسی الگوی برنامه ‌ریزی کاربری فضاهای شهری موثر بر افزایش امنیت زنان ( نمونه موردی: بخش مرکزی شهر تهران). فصلنامه علوم اجتماعی، شماره ۴۸ علوم اجتماعی. صص: ۱۰۷-۱۴۹٫
• پاکزاد، جهانشاه. بزرگ، حمیده. (۱۳۹۱) الفبای روانشناسی محیط برای طراحان. آرمان شهر. تهران.
• خانی، فضیله. (۱۳۸۶) جنسیت و توسعه. پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی. تهران.