جستاری در ضرورت بازنگری در مدیریت رودخانه ها و منابع آبی ایران در دولت جدید

مدیریت، هنر تعیین اولویت هاست و مدیریت راهبردی در تعیین نسبت بهینه این الویت ها با نیازها و ظرفیت ها تعریف می شود.

چشم انداز وضعیت زیست محیطی ایران، بحران آب، خشکی رودخانه ها و تحولات اجتماعی ناشی از آنها کشور ایران را در آغاز سده جدید در وضعیتی خاص و نگران کننده قرار داده است. وضعیتی که شاید به پرسش اصلی این جستار – و در صورت فهم عقلانی از مسئله – در ذهن کارگزاران دولت جدید ایران منتهی شود:

راه نجات رودخانه ها و منابع آبی ایران کجاست؟

امروز کمتر متخصص و مدیر باسابقه و عاقلی ست که ضرورت بازنگری در سیاست های حکمرانی آب در ایران به خصوص در حوضه رودخانه ها را در نیافته باشد. اما عمدتاً به دلیل ضعف یا عدم وجود نگاه راهبردی این ضرورت به عملی موثر و درست منتهی نمی شود. بحران رودخانه ها و منابع آب در ایران بحرانی چندوجهی، بازخوردی و شامل بازیگرانی فراوان است که جز با نگرش سیستمی به مسئله به نتیجه نخواهد رسید.

راهبردهای مدیریت رودخانه ها و منابع آبی کشور

در این یادداشت 5 راهبرد اصلی و اولویت نخست به دولت جدید در مدیریت منابع آبی و رودخانه ها به صورت موجز پیشنهاد می شود:

1. مدیریت کل نگر و سیستمی به جای مدیریت بخشی نگر

مطالعه وضعیت بحران آب و خشکی رودخانه ها در 3 دهه پیشین و مقایسه نقاط عطف این بحران با رویکردهای مدیریتی الگوی جالبی از همزمانی نسبی تشدید وضعیت با تفکیک مدیریت منابع به دست می دهد. تا آنجا که به رغم حاکمیت تقریباً مطلق دولت بر منابع آب کشور بعضاً  در یک رودخانه شاهد سیاست گذاری چند بخشی و مدیریت متناقض هستیم. موضوعی که دروهله اول می بایست ضمن انطباق با طرح های آمایش سرزمین به گونه ای واحد و مبتنی بر نگاه کل نگرانه در بالاترین سطح دولت و وزارت نیرو سیاست گذاری-و نه لزوماً مدیریت- گردد.

2. تغییر الگوی کشاورزی متناسب با وضعیت منابع

افزایش جمعیت، افزایش تولید و کاهش منابع آبی در ایران بیش از پیش ضرورت جراحی بزرگ بخش کشاورزی و به تبع آن منابع طبیعی را آشکار می سازد.موضوعی که می بایست در تعیین محصولات کشاورزی متناسب با وضعیت منابع آب در ایران با اعطای تسهیلات به کشاورزان همراه باشد و رویای ادامه حیات و کشاورزی در سرزمین ایران را به رویای خودکفایی در همه محصولات ترجیح دهد.

3. تعیین نسبت صنایع و رودخانه ها: عاجل، راهبردی و نجات بخش

بازنگری در برنامه استقرار، تامین آب و سیستم های مصرفی صنایع سنگین و آب بر و حذف یارانه اعطایی آب به این صنایع (به موازات آزادسازی قیمت محصولات آنها) ضرورتی است که بی شک به تعدیل مصرف آب و واقعی سازی قیمت آن منجر خواهدشد. موضوعی که به نظر به شکل مستقیم تصمیمات کلان وزارت صنایع، اقتصاد و نیرو را تحت تاثیر قرار خواهد داد.

4. تعیین قیمت عادلانه آب مصرفی از کشاورزی تا مصرف خانگی

اصلاح الگوی مصرف آب در کشور خشک ایران به صرف نام گذاری شعاری سال و تعویض سردوش حمام امکان پذیر نخواهد بود و این موضوع با واقعی سازی قیمت آب منابع (به تفکیک آب رودخانه ها، چاه و آب شیرین شده) به خصوص برای بخش های کشاورزی، صنعتی و حتی خانگی ایران را به وضعیت بسیاری کشورهای اروپایی که به رغم بارش فراوان و وفور منابع آبی و رودخانه ها به الگوی متناسب مصرف دست یافته اند نزدیک خواهد کرد.

5. فهم و برنامه‌ریزی برای رودخانه ها به مثابه سیستم اجتماعی-اکولوژیک

درنظرگیری و تحلیل رودخانه های شهری به مثابه سیستم های یکپارچه که پیشتر در یادداشت “زاینده‌رود؛ از تکوین تا تخریب تمدن” در سایت نظرآنلاین تبیین گردیده است حلقه اتصال مدیریت کلان کشور با مسائل اجتماعی مبتلابه رودخانه ها و منابع آبی است. موضوعی که در صورت قرارگیری در اولویت مدیریت جدید کشور به مثابه فرصتی برای همراهی و مشارکت عمومی با تصمیمات اساسی اصلاح مدیریت منابع آبی در ایران قلمداد خواهد شد.

در پایان لازم به ذکر است بهترین و موثرترین تصمیمات در این حوزه که از اقتصادی ترین تا امنیتی ترین منافع و حوزه های کشور را تحت تاثیر قرار می دهند، نه یک پیشنهاد که به یک ضرورت تبدیل شده است. موضوعی که در صورت تعلل و نادیده انگاری؛ وضعیت منابع آب، رودخانه ها و الگوی سکونت در فلات ایران را به نقطه ای بی بازگشت خواهد رساند.