هدف از این نوشته، نقد اثرات جهانی‌شدن بر کالبد روستاهای ایران است. Globalization در زبان انگلیسی برگرفته از واژه Global به معنی یکپارچه، سراسری و جهانی است. جهانی شدن فرایند افزایش ارتباطات بین جوامع است؛ به گونه ای که حوادث و رویدادهای گوشه ای از جهان به شکل فزاینده ای بر کل جهان اثر می گذارد. جهانی‌شدن برای” گیدنز” مجموع های از فرایندها است که خواه ناخواه بر همه انسان ها در دنیای جدید اثر می گذارد و تأثیر آن در زندگی روزمره آنها انکارنشدنی است (گیدنز،۱۳۸۴ :۳۸).

درست است که از شروع تئوری پدیده جهانی‌شدن، ۲۰ سال نگذشته است، اما به نظر می رسد رهیافتهایی از این پدیده در ایران به قبل از آن بر می گردد. امروزه روشن است که جهانی شدن به فراخور قابلیت عرضه و محتوا می تواند مخاطبان بی شماری را با خود همراه سازد و از این رو تأثیرات چشمگیری در سطوح خرد و کلان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایجاد کند. جهانی شدن موضوعی فراتر از شبکه های ماهواره ای، سایتها و وبلاگ های اینترنتی و حتی گوشی های تلفن همراه است، اما با استفاده از این ابزارها کالاهایی را با محتواهای گوناگون در کنار تبلیغات جذاب، عرضه می کنند و همگان به ویژه جوانان را که به سبب شرایط سنی و پتانسیلهای روانی و فیزیکی خاص، مخاطبان بالقوه ای به شمار می آیند، به دگرگونی ترغیب می کنند، زیرا جهانی شدن به منزله درهم تنیدگی و پیوند فزاینده جهان و ساکنان آن با یکدیگر در عرصه های مختلف است که تمام جنبه های زندگی انسانی را در بر گرفته و همشکلی و همرنگی را دنبال می کند. مد، لباس، زبان، علایق زیبایی شناختی و ایدئولوژی هایی که با خرده فرهنگ شهری همراه است، ابزارهایی برای گسستن از سنت در ابعاد مختلف محسوب شده و امروزه تمایل به تأثیرپذیری و تأثیرگذاری در عرصه جهانی شدن شدت و ابعاد بیشتری یافته است (ذکایی، ۱۳۸:۲۵).

باید توجه داشت که جهانی‌شدن ناشی از رشد و توسعه فناوری های مختلف در جهان در زمینه های مختلف مخابرات، الکترونیک و نرم افزارهای رایانه ای و تولیدات جدید صنعتی در زمینه مکانیک و حمل و نقل است که فاصله های جغرافیایی را کاهش داده و جوامع را به یکدیگر نزدیک کرده است. لذا به سبب افزایش سرعت و زمینه های ارتباطی، امکان جابجایی و انتقال اطلاعات، داده ها و کالاها و محصولات نیز افزایش یافته است. جهانی‌شدن دارای اثرات مختلفی بر زندگی انسانی بوده و این تغییرات در جوامع روستایی ملموس تر از شهرها بوده است.

بر اساس مطالعه در متون مربوط به جامعه شناسانی مانند گیدنز و پیترسون، بستر مناسبی برای رشد مطالعات و تحقیقات تجربی در این زمینه فراهم شد. در این بین، روستاها به عنوان مکانهایی در مقیاس محلی با دارا بودن هویت، فرهنگ، شیوه معیشت و فضاهای زندگی مربوط به خود، به طور روزافزونی جهانی می شوند. امروزه روستاها در سراسر جهان در معرض تغییرات شدید هستند و به شدت به فرایند اجتماعی و اقتصادی جهانی وابسته اند(وودز، ۱۳۹۰:۴۷). لذا فشارهای جهانی‌شدن بر نواحی روستایی بیشتر از سایر نواحی است، زیرا تراکم پایین جمعیت، فقدان تنوع فعالیتهای اقتصادی و سطح نامتعارف و بالای فقر بر شدت آسیب پذیری نواحی روستایی می افزاید(طاهرخانی،۱۳۸۳، ۱۰۶). بنابراین جهانی‌شدن به عنوان یک پدیده فراگیر اثرات فراوانی بر سبک زندگی مناطق روستایی دارد که از جنبه های مختلف قابل بررسی، تحلیل و آسیب شناسی است، اما یکی از جنبه های بسیار ملموس اثرات جهانی شدن، تغییر در سبک زندگی روستاییان در جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و محیطی روستاها می باشد.

به نظر نگارنده، شروع جنبش جهانی شدن در روستاهای ایران مربوط به زمان پهلوی دوم و با سیاست های بلندپروازانه انقلاب سفید شاه و قانون اصلاحات ارضی همراه بود که در سالهای بعد شعار ( ما از دروازه های تمدن بزرگ عبور خواهیم کرد) را سر داد. در آن دوران انقلاب های سوسیالیستی در جهان اقداماتی  فراتر از گرفتن زمین ها از زمینداران را انجام می دادند. حتی بعضی صاحب نظران  معتقدند اصلاحات ارضی ایران تحت تاثیر آن حال و هوا انجام شد که پرداختن به آن در این مجال نمی گنجد.

در سایه این قانون که نتیجه آن گرفتن زمین های کشاورزی از ارباب ها و توزیع آن بین رعیتها بود که با این سیاست های تقلیدی از کشورهای اروپا و آمریکایی، نظام کشت و زرع و مدیریت کشاورزی روستاهای ایران را از هم گسیخت. در نهایت باعث شد تغییراتی اساسی در کالبد روستاهای ایران به وجود بیاید (حجت، عیسی، ۱۳۸۵). از عوامل موثر اصلاحات ارضی بر کالید روستاهای ایران را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• انجام جاده کشی به روستاها برای ارتباط بیشتر روستاها با شهرها و اتکاء روستا به شهر
• فرسودگی بافت قدیم و ایجاد نوسازی در بافت روستایی
• افزوده شدن سطح اشغال مسکن روستایی در سایه مالک شدن رعیت ها
• ورود اتومبیل به بافت
• تغییر در شیوه های دفاعی و خروج از حصار دور تا دور بافت
• تغییر چهره روستا بر اثر ورود مصالح دست دوم شهری به بافت روستاها ( درب و پنجره)

روستای سهرورد، زنجان، پنجره های دست دوم شهری به جای پنجره های بومی. منبع: عیسی حجت، ۱۳۸۵

اگر امروزه عناصر و مواد جهانی شدن از جمله ماهواره ها و رسانه ها و عوامل ارتباط جمعی است، بعد از تصویب قانون اصلاحات ارضی نیز جاده کشی های به روستاها موجب پیدایش ارتباط بیشتر از گذشته در بین جوامع سنتی روستاها با شهرها گردید و روستاها تحت تاثیر رنگهای تجملات گرایانه آنها قرار گرفت.

روستاها پس از اصلاحات ارضی تحت تاثیر این پیامدها، به شهر وابسته گشت، الگوی گسترش و معماری شهری را پذیرفت و خزشی تدریجی از موقعیت پیشین به سمت جاده “به مثابه شریان دسترسی و بهره مندی از خدمات شهر” را آغاز کرد. حصارهای درهم تنیده پیشین شکسته شد، فضاهای سکونتی شبه شهری وسعت یافت و ورود و استفاده از مصالح و شیوه های غیر بومی ساخت و ساز چهره روستاها را تغییر داد.

تغییرات کالبدی که امروزه در بافت های روستاهای ایران با تراکم بیشتری نمود پیدا کرده است در نتیجه فرایند ورود تکنولوژی های یاد شده بوده است، به طوریکه روستائیان در قبال بهره مندی از امکانات و تکنولوژی ها از جمله: ماهواره و خط تلفن و اینترنت و گوشی های پیشرفته موبایل، جوانان این مرز و بوم که تا دیروز نظام مدیریت کشت و زرع کشور را در اختیار داشتند، امروزه مهاجرت به کلانشهرها و پرداختن به شغل های کاذب شهری و همشکلی با شهر را آرزوی دست نیافتنی خود می دانند. بر اساس مطالعاتی که نگارنده در طی سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ در روستاهای حوزه جغرافیایی سرد و کوهستان استان اردبیل انجام داده است، روستائیان خانه مطلوب برای خود را خانه شهری نامیده اند که به رویای دست نیافته آنها تبدیل شده است. همه این آرزوهای روستائیان در جهت همشکل سازی و همرنگ سازی آنها با جنبش جهانی شدن است که ناشی از دسترسی های سریع و راحت به شهرها و تصاویر دریافتی از تلویزیون و ماهواره و گوشی های تلفن همراه است که فقط به زرق و برق های خود ساخته و مصرف گرای شهری ها می پردازد.

منابع:

• حجت، عیسی . “تاثیر اصلاحات ارضی بر شکل روستاهای ایران”، هنرهای زیبا، ۱۳۸۵٫
• گیدنز، آنتونی . “جامعه شناسی”، ترجمه: حسن چاوشیان، انتشارات نشر نی، ۱۳۹۰٫