با توسعه علوم و تکنولوژی و تغییرات موجود در ماهیّت تهدیدات، راهکارهای دفاعی سده‌های گذشته در تأمین امنیّت شهر و شهروندان کارآیی ندارد و دفاع از مردم نیازمند به‌کارگیری ابزارها و روش‌های نوینی است که باید با نیازهای دفاعی متناسب باشند. دربارۀ نگاه و رویکرد سازمان پدافند غیرعامل به شهر، نظرآلاین با سعید فرقانی، مدیرآموزش و پژوهش سازمان پدافندغیرعامل كشور گفتگو کرده است:
نظرآنلاین: پدافند غیرعامل شهری یا اصطلاحا پدافند شهری چیست؟
سعید فرقانی: ایمنی و امنیت از ابتداییترین اصول در جهت دستیابی به استانداردهای مطلوب پایداری شهری است و اصولاً توجه به پدافند غیرعامل شهرها در مقابل تهدیدات انسانساخت امری است که از آغاز شکلگیری شهرها همواره موردتوجه بوده است. به‌جرأت میتوان گفت که از زمان آغاز شهرنشینی، طرحهای شهرسازی با پدافند غیرعامل همراه بوده است. نمونههایی همچون قلعهها، رباطها، حصارها، برجها، باروها، خندق، دیوارها و غیره سدهای دفاعی بوده است که همگی در دورههای باستان ساخته شدهاند.
اگرچه دفاع از زمان‌های دور تا به امروز در شکل کالبدی شهرها مطرح است اما در شهرسازی معاصر با توجه به تقدم برنامه و طرحهای توسعه در شکل گیری، ایجاد و توسعه شهرها، رویکردهای دفاعی آن روبه کاهش است. در چند دهه اخیر، مهاجرت مردم از روستا به شهرها منجر به این امر شده است که در حال حاضر در کشور ما حدود 75 درصد جمعیت شهری وجود داشته باشد و در این میان شهرها به دلیل عدم کنترل و متمرکز نبودن برنامه مناسب توسعه، به‌صورت افسارگسیخته توسعه پیدا کرده‌اند و در نتیجه، به مجموعه ای از ناهنجاری‌ها و آسیب پذیری‌ها تبدیل شدهاند.
بنابراین، از زمان آغاز شهرنشینی، تمهیدات دفاعی از ملزومات پایه در ساختار شهرها بوده، به‌طوری‌که راهبرد دفاعی یکی از شاخص‌های شکلگیری، مکانیابی و توسعه شهرها در مقابل تهاجمات و تهدیدات مختلف بوده است اما امروزه با توسعه علوم و تکنولوژی و همچنین تغییرات موجود در ماهیّت تهدیدات، راهکارهای دفاعی سده‌های گذشته در تأمین امنیّت شهر و شهروندان کارآیی نداشته و دفاع از مردم نیازمند به‌کارگیری ابزارها و روش‌های نوینی است که باید با نیازهای دفاعی متناسب باشند. امروزه محل وقوع جنگ و نمود آن در شهرها، بعنوان اماکنی که ارزشمندترین سرمایه‌های کشور، یعنی منابع انسانی در آن استقرار دارند، بیش از مرزها بوده و متأسفانه بیشترین تلفات جنگ را مردم و غیرنظامیان تشکیل میدهند. از سوی دیگر رشد سریع شهرها و عدم مکانیابی صحیح کاربریها و فعالیتها و بکارگیری فنآوریهای نوین از جمله حرکت شهرها بسوی هوشمندسازی و تهدیدات متصور در مراکز و تاسیسات شهری و بخصوص تلاقی بیش از 60 سیستم پیچیده شهری در این حوزهها نیاز به پدافند شهری را بیش از پیش مشخّص مینماید.
از طرف دیگر، رشد و توسعه بی رویه شهرها و قرارگیری مراکز صنعتی و زیرساختهای پرخطر شهری (که زمانی خارج از شهرها بودند) در درون آن‌ها منتج به این شده است که در شهرها مراکز پرخطر با تهدیداتی همچون شیمیایی، زیستی و پرتوی بوجود آیند. بنابراین، یکی از کانون‌های خطر، این توسعه ناهمگون است که برای مردم تهدیدات جدی را تولید کرده و میتوان آن را تهدیدات صنعتی یا تهدیدات توسعه ای نامید که حوزه‌های شیمیایی و پرتوی از بارزترین آن‌ها هستند.
اما پدافند شهری را میتوان مجموعهای از اقدامات و تدابیر پدافندی بدون بکارگیری سلاح و تجهیزات نظامی دانست که در محیط شهری (درون شهر- حریم و محدوده شهر) به کار گرفته می‌شود تا به نتایج زیر در برابر تهدیدات پایه شهری برسیم: 1- حفاظت از جمعیت و مردم در برابر تهدیدات پایه شهر2- حفاظت از مراکز و تاسیسات شهری در برابر تهدیدات پایه شهر3- حفظ و ارتقاء قابلیت تداوم کارکردهای ضروری4- پایدارسازی مدیریت مردم و مراکز و تاسیسات در برابر تهدیدات پایه شهر5- قابلیت پاسخ پدافندی به حوادث و تهدیدات پایه شهر6- ارتقاء آستانه تحمل مردمی در برابر تهدیدات و حوادث7- تامین نیازمندی‌های کلیدی مردم در شرایط خاص
نظرآنلاین: سازمان پدافند غیرعامل چه راهبردهایی را برای تحقق اهدافش در شهرها اتخاذ کرده است؟
سعید فرقانی: بر اساس اصول پدافند شهری همچون صیانت از سرمایه‌های انسانی، فرماندهی واحد، چندمنظورگی، جایگزینی، موازی سازی، تداوم کارکردهای ضروری، خود اتکایی، آرامش بخشی به مردم و همچنین اهداف کلان پدافند شهری، اهم راهبردهایی که این سازمان برای تحقق اهدافش در شهرها اتخاذ نموده است به شرح زیر است:
- راهبری نظام جامع مصونسازی، کاهش آسیبپذیری و تاب آور نمودن مراکز و تاسیسات شهری (کالبدی- سایبری) در برابر تهدیدات
- راهبری نظام جامع هماهنگ و پایدار مدیریت و اداره مردم در شهر در شرایط بحرانی
- توسعه و سازماندهی ساختارهای محله محور
- استقرار سامانه مدیریت و فرماندهی کنترل
- استقرار سامانه تامین، ذخیره سازی و توزیع اقلام راهبردی مردم در شرایط بحرانی
- آماده سازی زیرساختهای مورد نیاز جهت تسهیل در تخلیه و اسکان اضطراری جمعیت در شرایط بحرانی
- استفاده چند منظوره از فضاهای موجود در شهرها و هدایت طرحهای آتی برای پناهگاه‌ها و جانپناه در شرایط و تهدیدات مختلف
- ایجاد سامانه اطلاع رسانی و آرامش بخشی به مردم در شرایط اضطراری
- ارتقاء آمادگی مردم و مدیران شهری از طریق انجام تمرینات و رزمایشهای تخصصی با بهره گیری از رسانه‌های فراگیر
- ساماندهی مراکز خطرزای شهری
- توسعه، بهره برداری و پیاده‌سازی الزامات و ملاحظات پدافند غیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری
- استقرار و پیاده سازی طرحهای پاسخ به حوادث و تهدیدات شهری از جمله حوادث CBRNE
- بکارگیری زیست بوم سایبری بومی و پایدار برای زیرساختهای هوشمند شهری
- مدیریت وابستگی متقابل زیرساختی فیمابین و ایجاد سیستم‌های جایگزین
- توسعه ظرفیتهای تخصصی پدافند شهری در حوزه مشاورین حقیقی و حقوقی
نظرآنلاین: نگاه سازمان پدافند غیرعامل به شهرها کالبدی است یا رویکردهای مردم محور را نیز شامل می‌شود؟
سعید فرقانی: دارایی انسانی یا همان مردم را میتوان ارزشمندترین دارایی دانست که پدافند غیرعامل به دنبال حفظ و ایجاد مصونیت برای آن است.
حفاظت از مردم یا جمعیت از چندین وجه دارای اهمیت میباشد. در جنگهای اخیر، خواسته یا ناخواسته، فلش جنگ به سمت مراکز مسکونی می‌رود و به شدت مورد تهدید واقع می‌شوند. زمانیکه 10 سال گذشته جنگ‌ها را بررسی می‌کنیم، حوزه جنگ‌ها از کوه ها، ارتفاعات و عوارض استراتژیک به حوزه‌های شهری تغییر یافته است. به عنوان نمونه، در جنگ 33روزه لبنان، بیروت را به یک ویرانه ای از محل سکونت تبدیل کردند. همین مورد در بغداد و شهرهای دیگر عراق یا در حال حاضر، در یمن رخ داده و سکونتگاه‌ها به صحنه‌های جنگ تبدیل شدهاند و متأسفانه بیشترین تلفات، مردم و غیرنظامیان در شهرها هستند. آمار غیر رسمی در رابطه با تلفات عراق حاکی از تلفات عناصر غیرنظامی در حدود یک و نیم میلیون نفر است که منتج از بمباران‌ها یا انفجارهای تروریستی یا سایر حوادث بوده است. بنابراین شواهد نشان می‌دهد در آینده شهرها و سکونتگاه‌ها می‌توانند محل تلاق راهبردهای نظامی کشورها و به نوعی حوزه درگیری و جنگ باشند و آسیب‌ها و تهدیدات جدی را متوجه مردم و ساکنین شهرها بکنند.
همچنین، باید توجه داشت که جنگهای اخیر با تمرکز بر مردم و جمعیت (مردممحور) انجام شدهاند. یعنی مردم را محور قرار داده و زیرساختهایی را که به مردم سرویس میدهند را لایه بندی می‌کنند مانند آب، درمان و بهداشت، غذا و دارو، انرژی و سوخت، ترابری و غیره و سپس، با طراحیهای خاص آن‌ها را مورد هدف قرار میدهند. به عنوان نمونه میتوان به جنگ بالکان اشاره کرد که در آن نیروهای ناتو شهر بلگراد را با بمبهای گرافیتی مورد هدف قرار داده تا با از کارانداختن زیرساختهای حیاتی و حساس، مردم را تحریک و نارضایتی را در آن‌ها بوجود آورند. سپس، این پتانسیل را با ابزار رسانه به سمت حکومت هدایت کردند و در نهایت، دولت، قدرت اداره مردم را در شهر از دست داد. بنابراین، آن لایه‌هایی از زیرساختهای شهری که وظیفه آن‌ها سرویس و خدمات رسانی به مردم است مورد هدف واقع می‌شوند و این امر باعث می‌شود که دولت و حکومت نتواند مردم را اداره کند. به‌طور مثال، در جنگ 33روزه، اهداف شهری که مورد هدف قرار گرفته شد عبارت بودند از 300 کیلومتر جاده، حدود 270 پل، مراکز بهداشتی و درمانی، تأسیسات فاضلاب، مخازن آب، پمپ بنزین‌ها و غیره که هیچکدام ارزش نظامی نداشتند ولی باعث میشد که مردم ناراضی و آستانه تحمل آن‌ها کاهش یابد به شکلی که مردم علیه حکومت خود شورش کنند.
- بنابراین اهداف کلان پدافند شهری خصوصاً اهداف زیر همگی به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم به دنبال صیانت از مردم در براب تهدیدات انسان ساخت هستند:
- سازماندهي و بهكارگيري؛ مردم و دستگاههای اجرایی و ایجاد آمادگی دستگاهها در اداره جمعیّت و تداوم کارکردهای اساسی در شرايط بحران
- دستیابی به سامانههای؛ تخلیه و انتقال جمعیت در شرایط اضطراری و مراکز امن چند منظوره و استقرار، اداره و به روز رسانی آن‌ها
- دستیابی به نظام ایمنی و تقویت طرحهای پاسخ به حوادث و تهدیدات شهری از جمله حوادث CBRNE و ایجاد آمادگی در برابر آن‌ها
- ارتقاء تابآوری، تداوم و استمرار کارکرد مراکز کلیدی و ضروری شهری در شرايط بحران
- دستیابی به مراکز کلیدی مصون، مراکز ضروری با حداقل آسیبپذیری و مراکز لازم امن شهری (کالبدی- سایبری)
- دستیابی و استقرار نظام جامع آموزش تخصصی برای مدیران شهری و آموزش عمومی برای مردم در حوزه پدافند شهری و توانمندسازی شرکتهای مشاور و به روزرسانی دانش آن‌ها
نظرآنلاین: این سازمان چه برنامه‌هایی برای تعامل با سایر ارگان‌ها در امور شهری دارد و در این زمینه با چه چالش‌هایی روبرو است؟
سعید فرقانی: معاونت امور شهری سازمان پدافند غیرعامل دارای تعاملی سازنده و هدفمند با دستگاههای متولی در حوزه شهری ازجمله سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های وزارت کشور و همچنین شهرداری‌های و شوراهای اسلامی شهرها دارد. البته با توجه به نقش راهبردی سازمان در سطح کشور، این سازمان با تمامی شهرداری‌ها به‌طور مستقیم در ارتباط نیست اما با 51 شهرداری بالای 200 هزار نفر جمعیت ارتباط مستقیم دارد و برنامه‌های سالانه آن‌ها در حوزه پدافند غیرعامل با نظارت مستقیم این سازمان انجام می‌شود. چهار برنامه اصلی که با توافق‌نامه سه‌جانبه این سازمان، سازمان شهرداری‌ها و شهرداری‌های هدف به‌طور مشترک تخصیص بودجه داده شده عبارت‌اند از انجام مطالعات پدافند غیرعامل شهر، تجهیز آتش‌نشانی‌های کشور به امکانات و تجهیزات مقابله با حوادث CBRN، آموزش عمومی و تخصصی مدیران و کارشناسان شهرداری‌های کشور و برگزاری رزمایش. از دیگر برنامه‌های این سازمان در این حوزه میتوان به تهیه الگوی پاسخ به شرایط اضطراری در شهرها، نظارت بر پیوست پدافند غیرعامل زیرساختهای حائز اهمیت شهری، طراحی و ساخت بوستان آموزشی پدافند غیرعامل، شناسایی و احیا پناهگاه‌ها و مراکز ایمنی در شهرها، چندمنظوره سازی کاربری‌های شهری در راستای تسهیل مدیریت بحران، شناسایی مراکز اسکان اضطراری، اجرای رزمایشهای عمومی و تخصصی پدافند غیرعامل، شناسایی مراکز خطرزای شهر، تهیه و تدوین طرح یا لایحه نحوه اجرایی نمودن بند 9 سیاست‌های کلی نظام در مراکز خطرزای شهری، تهیه و تدوین محتوای تخصصی خصوصاً ترجمه و تألیف کتاب در حوزه پدافند غیرعامل شهری اشاره نمود.
همچنین با عضویت سازمان پدافند غیرعامل در برخی از شوراهای عالی کشور از سال 1396، خوشبختانه با روند رو به رشد نظارت بر مسائل پدافند غیرعامل در طرحهای توسعه ای در شهرها روبرو هستیم؛ خصوصاً در شورای عالی معماری و شهرسازی و همچنین شورای عالی ترافیک که هم‌اکنون با دقت نظر و به‌صورت تخصصی تمامی طرحهای توسعه و عمران شهری، حمل‌ونقل و ترافیکی بررسی و اصلاح می‌گردد.
در همین خصوص مهم‌ترین چالش‌های اساسی که ما با آن‌ها در حوزه شهری (اعم از مدیریت شهری و شهرسازی) مواجه هستیم عبارت‌اند از:
- فقدان نظام جامع مصونسازی و کاهش آسیبپذیری زیر ساخت‌های شهری در برابر تهدیدات
- فقدان نظام هماهنگ و پایدار فرماندهی و اداره مردم در شرایط اضطراری
- نقصان در آموزشهای عمومی و تخصصی برای مردم، مدیران وکارشناسان
- فقدان و ضعف آمادگی لازم در مردم و مدیران در مواجهه با تهدیدات شهری
- نقصان اسناد هادی، راهبردی، سیاست‌ها، قوانین، استانداردها، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های فنی منسجم، هم افزا و هماهنگ کننده مورد نیاز حوزه پدافند غیرعامل شهری
- فقدان نظام جامع ساماندهی مراکز خطرزا شهری
- توسعه ناپایدار و نامتوازن شهرها وایجاد مراکز ضعیف و آسیبپذیر شهری
- وجود انباشتگی لایه‌ها و سیستم‌های زیرساختی منطبق بر هم در یک فضای جغرافیای شهری و وجود ناسازگاری‌ها
- ضعف در دانش تخصصی و تجهیزات پدافند شهری و کمبود ظرفیتهای مشاور و پیمانکار تخصصی
