در نگاه سیستمی به رودخانه های شهری به عنوان مجموعه ای خود بسنده و متعادل، همواره شرایط تعادل به عنوان عاملی اصلی در سلامت سیستم و پایداری آن درنظر گرفته می شود. بدیهی است که در این چارچوب هرچه منابع و جریان رودخانه مخدوش گردد و یا کلیت رودخانه در قالب برهم زدن کیفیت آب، کمیت آب و تعرض به حریم رودخانه، از تعادل خارج گردد، کل سیستم با وضعیت بی تعادلی روبرو می‌گردد و در صورت ادامه این اختلال، حیات آن با تهدید جدی مواجه می شود. به دلیل مبتلا شدن رودخانه های متعددی در ایران به این تعارضات، در 3 یادداشت جداگانه به نمونه ها و نتایج این مسائل خواهیم پرداخت.
در ادامه یادداشت پیشین (آب را گل نکنیم) در جستار دوم به مسئله بحران کاهش آب رودخانه ها در اثر تغییرات اقلیمی، برداشت های بی رویه، الگوهای مصرف نامتوازن مخاطرات ناشی از آنها به ویژه در مفهوم منظرین رودخانه های شهری می پردازیم:
به طور کلی 4 دلیل اصلی به عنوان عوامل موثر در تغییر مقدار آب رودخانه در طول زمان درنظر گرفته می شوند. این 4 عامل عبارتند از شرایط اقلیمی ( افزایش گرمای هوا، افزایش تبخیر سطحی، میزان و شدت بارندگی)، جنس زمین (ساختار زمین و نفوذپذیری خاک)، توپوگرافی (جریان آب با توجه به شیب زمین و پستی و بلندی ها) و پوشش گیاهی (تراکم، جذب و کاهش تبخیر سطحی).
در کنار این 4 دلیل طبیعی تاثیر عامل انسانی (در قالب کشاورزی، صنایع، مصارف خانگی، آشامیدنی و …) می تواند موجبات تنش های شدید آبی در کمیت آب رودخانه ها و بحرانی شدن وضعیت آنها را پدید آورد. از طریق این عامل است که با عدم به هنگام سازی ادراک اجتماعی از تغییرات ساختاری رودخانه ها و انقطاع روند تاریخی این ادراک، ضمن تهدید حیات رودخانه ها به منظرشهری -به معنای ادراک شهروندان از شهر و تاثیر رودخانه شهری در این ادراک- خدشه وارد خواهد شد.
مطابق گزارش نشریه «نشنال جئوگرافی» افزايش نياز مهار ناشدنی ايران به آب، که بخش اعظم آن از آبخيزها و بسترهای زير زمينی تامين می شود، باعث شده است که سطح آب در اين بسترها سقوط کرده و تحت تاثير آن، مناطق کشاورزی و حتی سطح برخی مناطق مسکونی نشست کند.
در چنین شرایطی مدیریت بخشی نگر و کوتاه مدت منابع آب و رودخانه ها، عدم درک درست از نقش رودخانه های شهری در ساخت ادراک و زیست عمومی از شهر در مدیریت کلان، عدم اصلاح الگوی مصرف در بخش های مختلف و دستکاری های قانونی و غیرقانونی در وضعیت زمین (توپوگرافی و پوشش گیاهی) بار وارده بر رودخانه های شهری را به شدت افزایش داده و با پیشی گرفتن تقاضا بر عرضه ضمن تهدید ادامه حیات این منابع، وضعیت اکوسیستم و زمین بستر آنها نیز با بحران جدی مواجه شده اند.
کاهش کمیت آب رودخانه های شهری ایران
در یکی از نمونه ها در خصوص بحران خشکی رودخانه زاینده رود، سروش طالبی-پژوهشگر حوزه آب و توسعه- در گفت و گو با خبرگزاری مهر- با تبیین ارتباط میان آب های زیرزمینی حوضه آبریز رودخانه و جریان آب آن به عنوان معیار وضعیت تعادل رودخانه؛ کاهش حجم آبهای زیرزمینی زاینده رود را بیش از یک رودخانه کامل با ظرفیت برابر زاینده رود می داند! امری که در دو دهه اخیر ضمن تهدید حیات اکوسیستم این رودخانه، مفهوم منظر شهری اصفهان و سایر شهرهای کرانه زاینده رود را با اختلالات اساسی روبرو ساخته است.
کاهش آب رودخانه ها تنها به فلات مرکزی ایران محدود نیست و حتی در خصوص رودخانه ارس، به سبب برهم زدن نظام حقآبه، طرح های انتقال آب بی پشتوانه و مداخلات بخشی نگرانه مدیریتی این وضعیت در بخش های مختلف حوضه آبریز رودخانه ایجاد شده است. موضوعی که هرچند ناشی از خشکی رودخانه نبوده است اما به سبب تغییر قابل توجه کمیت آب رودخانه موجبات حساسیت مردم و تهدید مفهوم ذهنی آنها از منظر رودخانه را پدید آورده است.
امری که به انحاء مختلف سایر رودخانه های شهری ایران از کرخه و دز تا قمرود و سفیدرود و رودخانه کرج را با بحران کم آبی مواجه کرده است.
تغییر کیفیت آب رودخانه های شهری در کنار کاهش کمیت آنها به طور مشخص تغییر مفهوم رودخانه، منظرشهری، سبک زندگی، سرزمین و مفهوم سکونت در حوزه پیرامونی آنها را موجب خواهد شد. بحران هایی که با از میان بردن ساختارهای پایدار اکولوژیکی و اجتماعی یک سیستم در گام اول آنرا از تعادل خارج و در نهایت به نابودی آن و متعلقاتش منجر خواهد شد.
به گفته رولاند برگمان – کارشناس سرشناس ژئوفيزيک دانشگاه برکلی – تنها راه حل اين مشکل، يا کشف ذخاير ديگر آب است و يا کاهش مصرف کشاورزی، صنعتی و شخصی و اجرای اين روش ها در ايران و يا هر کشور ديگری که با اين مشکل روبروست کار ساده ای نيست. به خصوص که این تغییرات علاوه بر تغییر زیست بوم و منابع شهرهای مجاور به صورت تدریجی به منظر شهری و ادارک عمومی شهروندان آسیب خواهد زد، به نحوی که پس از مدتی دیگر کسی منظر اصیل و پایدار رودخانه را به یاد نخواهد آورد و چشمه این ادراک در اذهان عمومی با خشکی بزرگی روبرو خواهد شد.
