فصل سوم کاووش ربع رشیدی در چه مرحله‌ای است و این کاوش چه یافته‌های جدیدی داشته است؟

بهرام آجرلو: نقشه‌برداری‌های ژئوفیزیکی امسال نشان داد در ربع رشیدی آثار معماری در بالای تپه یعنی در بخش مرکزی تپه داریم. این تصاویر من‌جمله بنایی با ابعاد ۶۰ در ۶۰ متر مربع را نشان داد که بر اساس کاشی‌کاری‌ها و آجرهای قالبی و مهری که به‌دست آوردیم متعلق به ابتدای قرن هشتم هجری قمری و هم‌عصر شخص خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی بوده است و البته از این امر مطمئن هم شدیم.

ربع رشیدی به عنوان یک شهرک فرهنگی در نزدیکی شهر تبریز، چه پیامی برای احداث شهرک‌های حاشیۀ شهر امروز دارد؟

بهرام آجرلو: تصور ما از ربع رشیدی به عنوان یک شهرک تصور نادرستی است. بلکه در سده هشت و نه هجری قمری تبریز و غازانیه و ربع رشیدی این سه شهر در کنار هم بودند با سه کارکرد متفاوت. من این را در مقاله‌ای که سال ۹۲ در فصلنامۀ تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام در دانشگاه تبریز چاپ شده است توضیح داده‌ام. این شهرها کارکرد‌های خاص خودشان را داشته‌اند. ربع رشیدی‌‌‌‌‌‌ مطلقاً با وسعت بیش از ۱۰۰ هکتار‌‌‌‌‌‌ شهرک نبوده و حتی بزرگ‌تر از خود شهر تبریز مرکزی بوده است.‌‌‌

این شهر طبیعتاً ‌‌‌‌می‌تواند یک الگو در مباحث شهرسازی باشد که بافت‌های شهری در روزگار مدرن و معاصر به صورت هدف‌مند طراحی و اجرا شوند. ربع رشیدی را منحصراً با کارکرد‌های فرهنگی طراحی کرده بودند نه در حوزۀ تجاری، صنعتی یا سیاسی. این شهر در یک موقعیت کاملاً مناسب جغرافیایی و هم چنین بر اساس سنت وقف تولد یافته است. بنابراین این سنت و فرهنگ وقف‌‌‌، الگویی ممتاز و حلقۀ مفقوده در مدیریت اقتصادی و اجتماعی ایران است. چون ‌‌‌‌می‌دانید که ربع رشیدی مانند تبریز مسبوق به سابقه نبوده است که ساخت‌و‌ساز‌هایی بر روی ساخت‌و‌سازی‌های قبلی انجام شود‌‌‌ یا توسعه پیدا کند. بلکه منحصراً یک مطالعه جغرافیایی در منطقه تبریز برای یافتن نقطۀ مناسب انتخاب شده است و یک شهر کامل طراحی و مهندسی‌شده در آن‌جا اجرا کرده‌اند. این نقطه ضعفی است که ما امروزه داشته‌ایم مخصوصاً در فاصله ۱۳۰۸ تا ۱۳۷۰ یعنی در یک بازه زمانی ۶۰-۷۰ ساله مهندسان طراحی شهری ما از چنین الگوهای تاریخی غافل بودند در حالی که این معضلات شهری که امروز ما داریم محصول و معلول عدم آینده‌نگری است. در حالی که در ربع رشیدی نوعی آینده‌نگری هم اعمال شده است. یعنی ما امروز حتی مطالعه‌‌‌‌ می‌کنیم که بر حسب تصادف شبکه‌ای از کوچه‌ها و خیابان‌هایی که امروز در تبریز در سال ۱۳۹۸ در محله‌ای که ربع رشیدی واقع شده و شهر امروزی تبریز از آن‌ها استفاده ‌‌‌‌می‌کند در واقع بازمانده‌های آن شبکه را‌ه‌های مواصلاتی است که در ربع رشیدی عهد ایلخانی وجود داشته است.‌‌‌

چه چیزهایی ربع رشیدی را با خطر مواجه می‌کند؟

بهرام آجرلو: در دورۀ معاصر در واقع مدیریت شهری تبریز لااقل به طور عمومی بعد از تدوین طرح جامع در سال ۴۸ و به صورت اختصاصی ظرف سه دهۀ گذشته مطلقاً به مباحث میراث فرهنگی و‌‌ احیاء بافت‌های تاریخی در قالب طرح‌های توسعۀ گردشگری و چشم‌انداز فرهنگی شهر‌‌‌‌‌‌ بی‌توجه بوده است. در حال حاضر بزرگ‌ترین معضل به لحاظ اجتماعی و بافت شهری برای ربع رشیدی بافت‌های فرسودۀ حاشیه‌نشین است و این منظر توریستی، سرمایه‌گذاری در ربع رشیدی و همچنین مسائل اجتماعی آن را کاملاً با تاثیرات منفی مواجه می‌کند و اجازه نمی‌دهد که یک سایت باستانی در مقیاس بین‌المللی و در مقیاس یونسکو جایگاه و چشم‌انداز فرهنگی و اقتصادی خود را پیدا کند. این می‌تواند آورده‌های‌‌‌ فرهنگی و اقتصادی برای بافت فرسوده داشته باشد یعنی باعث شود مدیریت شهری تبریز‌‌‌ هرگونه طرحی که برای بازسازی، توسعه و نوسازی بافت فرسوده و حاشیه‌نشینی اطراف ربع رشیدی دارد، جایگاه ربع رشیدی را به عنوان یک مرکز ثقل، نقطه محوری و کانونی در نظر بگیرد و بر مبنای برنامه‌های نوسازی و بازسازی بافت فرسوده و حاشیه‌نشینی را تعریف و طراحی کند.